[Εψιλον, 24/10/10]
Από πού δανείστηκε τα σύμβολά του ο φασισμός; Πώς βρέθηκαν στην εξουσία ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ; Ορισμένοι μύθοι και αλήθειες για το φασισμό μέσα από επτά ερωταπαντήσεις.
____________
1. Πώς πήρε το όνομά του ο φασισμός;
Ετυμολογικά, η λέξη φασισμός προέρχεται από την ιταλική λέξη φάσιο (fascio), που σημαίνει «δεμάτι», «δεσμός», «ένωση. Το σύμβολό του είναι ο ρωμαϊκός πέλεκυς, ο fascio littorio, τοποθετημένος μέσα σ' ένα δεμάτι βέργες, το οποίο περιέφεραν στα ρωμαϊκά στάδια ενώπιον των ρωμαίων αξιωματούχων για να συμβολίσουν την εξουσία και την ενότητα του κράτους. Ο πολιτικός όρος φασισμός προέρχεται από τις Fasci di Combattimento, δηλαδή ενώσεις μάχης, Ομάδες Μάχης - το κίνημα που ίδρυσε ο Μουσολίνι στις 23 Μαρτίου 1919. Εκείνη την ημέρα ένα ετερόκλητο πλήθος περισσότερων από 100 πρώην μελών των ιταλικών ειδικών δυνάμεων, φιλοπόλεμων συνδικαλιστών, φουτουριστών διανοούμενων και άλλων, συγκεντρώθηκε στο κτήριο της Βιομηχανικής και Εμπορικής Συμμαχίας του Μιλάνου, στην πλατεία Σαν Σεπόλκρο, για να κηρύξει «πόλεμο ενάντια στο σοσιαλισμό... επειδή έχει εναντιωθεί στον εθνικισμό.
2. Πώς βρέθηκε στην εξουσία ο Μουσολίνι;
Πολλοί πιστεύουν ότι ο Μουσολίνι κατέκτησε την εξουσία της Ιταλίας ύστερα από την επιτυχημένη βίαιη «πορεία προς τη Ρώμη» το φθινόπωρο του 1922. Η αλήθεια είναι διαφορετική. Οπως είδαμε, ο Μουσολίνι ίδρυσε τις φασιστικές Ομάδες Μάχης το 1919. Στις εκλογές του Νοεμβρίου του ίδιου χρόνου οι φασιστικές Ομάδες Μάχης έπαθαν πανωλεθρία. Τα μέλη τους δεν ξεπερνούσαν τα 870 στο τέλος της χρονιάς. Η ανάκαμψη ξεκίνησε χάρη σε μια τακτική βίας που ανέπτυξαν, το squadrismo. Ο όρος προέρχεται από τις λέξεις squadre d'azione, δηλαδή «ομάδες δράσης» - οι οποίες, με την ανοχή ή και τη συνέργεια μεγαλογαιοκτημόνων και τοπικών αρχών, άρχισαν τις βίαιες επιθέσεις σε πόλεις της βόρειας Ιταλίας εναντίον εσωτερικών εχθρών, μεταναστών και ιδίως σοσιαλιστών, οι οποίοι βρίσκονταν σε μεγάλη άνοδο στις αγροτικές περιοχές. Η βία μετέτρεψε τις φασιστικές Ομάδες σε μαζικό κίνημα. Στα τέλη του 1920 τα μέλη τους έφτασαν στα 20.000, τον Απρίλιο του 1921 είχαν γίνει σχεδόν 100.000 και τον επόμενο μήνα σχεδόν 188.000.
Το φθινόπωρο του 1922, έχοντας καταλάβει ολόκληρες πόλεις της βόρειας Ιταλίας, περίπου 20.000 μέλη των ομάδων δράσης έβαλαν γραμμή προς τη Ρώμη. Το ιταλικό πολιτικό σύστημα βρισκόταν σε κρίση - με τον Λουίτζι Φάκτα, ένα μέλος της Κεντροαριστεράς, να λειτουργεί σχεδόν ως υπηρεσιακός πρωθυπουρ- γός. Και όμως, ο Φάκτα κατάφερε να ανακόψει την πορεία των μελανοχιτώνων -λιγότεροι από τους μισούς κατάφεραν να φτάσουν στη Ρώμη, σε κατάσταση σχεδόν εξαθλίωσης- και ήταν έτοιμος να επιβάλει στρατιωτικό νόμο. Ομως, ο βασιλιάς Βίκτωρ Εμμανουήλ Γ' αρνήθηκε την τελευταία στιγμή να υπογράψει το σχετικό διάταγμα ή να εξετάσει εναλλακτικές κινήσεις και προσέφερε την πρωθυπουργία στον Μουσολίνι. Αργότερα, για να εδραιώσει το μύθο ότι οι μελανοχίτωνες κατέλαβαν με τη δύναμή τους την εξουσία, ο Μουσολίνι καθιέρωσε την 28η Οκτωβρίου ως εθνική γιορτή και πρώτη μέρα του Φασιστικού Νέου Ετους με το νέο ημερολόγιο του 1927.
3. Τι σημαίνει ναζισμός;
Η λέξη προέρχεται από τα αρχικά των δύο πρώτων λέξεων της ονομασίας του Εθνικού Σοσιαλιστικού Γερμανικού Εργατικού Κόμματος (NSDAP). Αυτή η ονομασία δόθηκε στο παλιό Γερμανικό Εργατικό Κόμμα (DAP) τον Φεβρουάριο του 1920, κατά την πρώτη του μαζική συγκέντρωση στο Μόναχο, σε κοινό περίπου 2.000 ατόμων, όπου παρουσιάστηκαν από τον Χίτλερ -βασικό ομιλητή τότε του κόμματος- τα γνωστά 25 σημεία του ναζιστικού προγράμματος.
4. Πώς βρέθηκε στην ηγεσία των ναζί ο Χίτλερ;
Το Γερμανικό Εργατικό Κόμμα (DAP) δημιουργήθηκε το 1919 από έναν ρατσιστή και αντισημίτη μηχανικό εργοστασίου - ένα από τα πολλά εθνικιστικά και αντικομμουνιστικά κόμματα που δημιουργήθηκαν στη Γερμανία μετά τη γερμανική ήττα του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Χίτλερ, ένας πρώην αποτυχημένος φοιτητής Καλών Τεχνών, εθελοντής δεκανέας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και νυν πράκτορας του στρατού, με αρμοδιότητα να δίνει αναφορά για τις νέες εθνικιστικές ομάδες, παρευρέθηκε σε μια συνάντηση των 54 μελών του DAP τον Σεπτέμβριο του 1919 και γοητεύτηκε από τις ιδέες του. Εγινε το 55ο μέλος του κόμματος και, σύντομα, ο φλογερός του ρήτορας που προσέλκυε ακροατήριο. Τον Φεβρουάριο του 1920 παρουσιάστηκαν τα 25 σημεία του προγράμματος και τον Απρίλιο του ίδιου χρόνου ο Χίτλερ συνταξιοδοτήθηκε από το στρατό και έγινε διευθυντής προπαγάνδας του κόμματος. Τον Ιούλιο του 1921 ανέλαβε την απόλυτη ηγεσία κι έμεινε γνωστός ως φίρερ, δηλαδή ηγέτης.
5. Τι σημαίνουν τα σύμβολα του ναζισμού;
Η σβάστικα, το κεντρικό σύμβολο του NSDAP, ήταν αρχαίο σύμβολο ήδη από τη νεολιθική περίοδο και απαντά σε πολλές ανατολικές θρησκείες. Στην Ευρώπη πριν από τον Μεσοπόλεμο τη χρησιμοποιούσαν πολλές ρατσι- στικές και λαϊκές ομάδες ως σύμβολο του ήλιου. Ο κομματικός χαιρετισμός Heil σημαίνει ρωμαλέος και μάλλον προϋπήρχε σε διάφορες εθνικοσοσιαλιστικές ομάδες νεολαίας. Ο Χίτλερ αντιλήφθηκε τη δύναμη της μαζικής επικοινωνίας που τότε γεννιόταν ως μέσο (μέχρι τότε το πολιτικό σύστημα δεν ήταν μαζικό, αλλά στην πραγματικότητα αφορούσε έναν στενό κύκλο ευγενών) και χρησιμοποίησε με επιτυχία διάφορα σύμβολα, τελετουργίες και μαζικές εκδηλώσεις για να προκαλέσει αισθήματα συγκίνησης και ενθουσιασμού σε μεγάλες μάζες ανθρώπων.
6. Πώς βρέθηκε στην εξουσία ο Χίτλερ;
Η πρώτη του απόπειρα να έρθει στην εξουσία με πραξικόπημα, το φθινόπωρο του 1923, εκμεταλλευόμενος την κρίση της Γερμανίας μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, καταπνίγηκε: μια εθνικιστική συγκέντρωση σε μια μπιραρία του Μονάχου (με την οποία ο Χίτλερ προσπάθησε να πάρει πραξικοπηματικά την τοπική εξουσία) διαλύθηκε από την αστυνομία, ο Χίτλερ συνελήφθη και το Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα κηρύχτηκε παράνομο.
Η ευκαιρία τού δόθηκε και πάλι το 1930, μέσα στην κρίση που έζησε η Γερμανία μετά το παγκόσμιο οικονομικό κραχ. Πριν από το κραχ, στις εκλογές του 1928, οι ναζί είχαν πάρει μόνο το 2,8% των ψήφων. Στις εκλογές του Σεπτεμβρίου του 1930, λίγους μήνες μετά την πτώση τής τότε κυβέρνησης και του αδιεξόδου του πολιτικού συστήματος (αδιέξοδο στο οποίο συνέβαλαν πολύ οι ίδιοι οι ναζί με μια εκστρατεία τρομοκρατίας), οι τελευταίοι πήραν 18,5% και βγήκαν δεύτερο κόμμα, με πρώτους τους σοσιαλιστές (και μεγάλη αύξηση των κομμουνιστών).
Η πολιτική ελίτ, προερχόμενη από τη συντηρητική άρχουσα τάξη, προσπάθησε αρχικά να κρατήσει έξω από την εξουσία τον χαμηλής κοινωνικής καταγωγής και μόρφωσης Χίτλερ, χωρίς φυσικά να συζητά το ενδεχόμενο να δοθεί εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στην Αριστερά. Το 1932 ο πρόεδρος Χίντενμπουργκ διόρισε καγκελάριο έναν δεξιό μεγαλοπολιτικό που ανήκε στο Κεντρώο Κόμμα, τον Φραντς φον Πάπεν, που προκήρυξε εκλογές για τον Ιούλιο του ίδιου χρόνου. Σ' αυτές οι ναζί βγήκαν πρώτο κόμμα με 37,2%, το μεγαλύτερο ποσοστό που πήρε ο Χίτλερ πριν γίνει καγκελάριος. Καθώς ο Φον Πάπεν δεν μπορούσε να σχηματίσει πλειοψηφία, προκήρυξε εκλογές για τις 6 Νοεμβρίου του 1932, στις οποίες η εκλογική δύναμη των ναζί έπεσε στο 33,1%. Ο Χίτλερ βρέθηκε σε δεινή θέση: η δυναμική του είχε ανακοπεί, τα οικονομικά τού κόμματος βρίσκονταν σε κακά χάλια και μια μερίδα ανώτερων στελεχών του σχεδίαζαν να τον παρακάμψουν για να βρεθούν στην εξουσία. Ωστόσο, τα έπαιξε όλα για όλα, αρνούμενος να δεχτεί οποιαδήποτε θέση κατώτερη από αυτήν του καγκελαρίου.
Το πολιτικό αδιέξοδο συνεχιζόταν. Τον Δεκέμβριο ο Χίντενμπουργκ διόρισε καγκελάριο έναν στρατηγό, αντικαθιστώντας τον Φον Πάπεν, ο οποίος όμως βρήκε σύντομα την ευκαιρία να εκδικηθεί. Δύο μήνες μετά, τον Ιανουάριο του 1933, έπεισε στα κρυφά τον Χίντεν- μπουργκ να ορίσει τον Χίτλερ καγκελάριο και τον ίδιο αντικαγκελάριο. Οι συντηρητικοί νόμιζαν ότι ο Χίτλερ, άπειρος και άξεστος στα μάτια τους, θα είχε διακοσμητικό ρόλο και ότι στην πραγματικότητα θα κυβερνούσαν οι ίδιοι, έχοντας την ίδια στιγμή αποκλείσει την Αριστερά από την εξουσία. Αλλά ο Χίτλερ είχε άλλες φιλοδοξίες και ικανότητες. Ως καγκελάριος, προκήρυξε εκλογές για τις 5 Μαρτίου 1933. Με το ναζιστικό κόμμα να ελέγχει το κράτος, τα Τάγματα Εφόδου ελεύθερα να τρομοκρατούν και το κομμουνιστικό κόμμα απαγορευμένο -ύστερα από την πυρκαγιά που εκδηλώθηκε στο κοινοβούλιο μια εβδομάδα πριν από τις εκλογές-, οι ναζί πήραν το 43,9%.
Ο Χίτλερ έπεισε τους Συντηρητικούς να αλλάξουν το Σύνταγμα για να του δώσουν τη δυνατότητα να κυβερνήσει με διατάγματα, όπως το έκανε μέχρι το τέλος του, ανανεώνοντας δύο φορές τη σχετική διάταξη.
7. Γιατί πολλοί διανοούμενοι, άνθρωποι δηλαδή του πολιτισμού, υποστήριξαν το φασισμό - κάτι τόσο αντίθετο σε κάθε έννοια πολιτισμού;
Η απήχηση του φασισμού στους διανοούμενους είναι μια από τις πιο περίεργες πλευρές της ιστορίας του φασισμού. Πολλοί διανοούμενοι υποστήριξαν το φασισμό στα αρχικά του στάδια, όταν έμοιαζε με νεανική και δυναμική επανάσταση εναντίον του αστικού κομφορμισμού. Οι μοντερνιστές καλλιτέχνες, όπως ο Φιλίπο Τομάζο Μαρινέτι και οι φουτουριστές, υποστήριξαν το φασισμό γιατί τον έβλεπαν ως φορέα των νεωτερικών αισθητικών αξιών που πρέσβευαν και οι ίδιοι - αντίδοτο στις φθαρμένες φιλελεύθερες αξίες. Κάποιοι από τους διανοούμενους και τους καλλιτέχνες, όπως ο διάσημος μαέστρος Αρτούρο Τοσκανίνι, εγκατέλειψαν γρήγορα το φασισμό, γιατί ανακάλυψαν ότι στην πραγματικότητα οι φασίστες περιφρονούσαν το πνεύμα και εκμεταλλεύονταν τις τέχνες για τους σκοπούς τους. Αλλοι, όπως ο γερμανός φιλόσοφος Μάρτιν Χάιντεγκερ, έμειναν προσκολλημένοι σ' αυτόν. Ο Χάιντεγκερ πίστευε ότι η δημοκρατία συνέτεινε στον κομφορμισμό της καθημερινότητας, τον οποίο ο ίδιος ζητούσε να αντικαταστήσει με μια πιο αυθεντική μορφή ύπαρξης. Αλλοι διανοούμενοι ήταν αντικομμουνι- στές, που φοβόνταν ότι -αν ηττηθεί ο Χίτλερ- η Σοβιετική Ενωση θα κυριαρχούσε στην Ευρώπη, ενώ άλλοι στράφηκαν στο φασισμό από τον αντισημιτισμό τους, τον οποίο εκλογίκευαν ως αναζήτηση μιας αγνότερης, λιγότερο υλιστικής κοινωνίας. Υπήρχαν, φυσικά, και καιροσκόποι που θεωρούσαν ότι θα κέρδιζαν περισσότερα σε προσωπικό επίπεδο με μια νίκη των φασιστών.
____________
Πηγές
- Robert O. Paxton, Η Ανατομία του Φασισμού, μτφρ.Κατερίνα Χαλμούκου, εκδ. Κέδρος, 2006,
- Στάνλεϊ Τζ. Πέιν, Μια ιστορία του φασισμού, 1914-1945, μτφρ. Κώστας Γεώρμας, προλογικό σημείωμα: Στέφανος Ροζάνης, εκδ. Φιλίστωρ, 2000
-*-
Γεννήθηκε στα τέλη του 1974 στην Αθήνα κι έξι μηνών ακολούθησε την οικογένειά του στο Ιράν, όπου έμεινε ως έξι χρονών. Ο εκπατρισμός του κατά την καθοριστική περίοδο της πρώτης παιδικής ηλικίας τον έκανε να βλέπει πάντα την Ελλάδα από απόσταση. Στην εφηβεία η ομοφοβία του περιβάλλοντός του τού έγινε ανυπόφορη. Έφυγε στη Βρετανία να σπουδάσει ψυχολογία και να βρει τον εαυτό του. Σήμερα, ο Δημήτρης Σπηλιώτης εξακολουθεί να ζει στη Βρετανία, όπου ως ψυχολόγος-ψυχοθεραπευτής βοηθάει κι άλλους να βρουν τον εαυτό τους και ν' αντιμετωπίσουν ένα περιβάλλον πολλές φορές εχθρικό, που επιτίθεται στη διαφορετικότητα συχνά με υπόγειους, αδιόρατους τρόπους.