Ασλεϊ Φρόλεϊ: Μήπως τα λεφτά φέρνουν την ευτυχία;

[Εψιλον, 13/11/11]

Πηγή: adiaforia.pblogs.gr  

Πρόσφατα, σ' ένα πάνελ ομιλητών στην Ελληνοαμερικανική Ενωση (στο πλαίσιο των διεθνών εκδηλώσεων του ετήσιου βρετανικού φεστιβάλ συζητήσεων Battle of Ideas), τέθηκε το προκλητικό ερώτημα: «Η Ελλάδα είναι έτοιμη για μια δόση ευτυχίας;». Εμμέσως πλην σαφώς, το ερώτημα αναφερόταν στην έκτη δόση του δανείου που αναμένουμε στην Ελλάδα σαν μάννα εξ ουρανού και παρέπεμπε στο γνωστό φιλοσοφικό ερώτημα «τα λεφτά φέρνουν την ευτυχία;». Ή αλλιώς, όπως επισημάνθηκε στη συζήτηση, υπενθυμίζοντας γνωστό σλόγκαν τράπεζας που γνώρισε δόξες και ως γκράφιτι στους τοίχους της Αθήνας: «Η ευτυχία γράφεται με ε(υρώ)»;. Οι ερωτήσεις αυτές δεν είναι αθώες. Μας το θυμίζει μια ομιλήτρια από το πάνελ της συζήτησης, η Ασλεϊ Φρόλεϊ, ερευνήτρια του Πανεπιστημίου του Κεντ, ειδικευμένη στον τομέα της προβληματοποίησης των εννοιών «ευτυχία» και «ευημερία». Η Φρόλεϊ έχει μελετήσει πώς η έννοια της ευτυχίας έχει χρησιμοποιηθεί τα τελευταία 150 χρόνια στον αγγλικό τύπο και σε ορισμένες αμερικανικές εφημερίδες, μας προειδοποιεί για τις συνέπειες της περίεργης συνάντησης της ευτυχίας με την πολιτική.

____________

Αλλάζει περιεχόμενο η έννοια της ευτυχίας ανάλογα με την οικονομική κατάσταση; Σε περιόδους οικονομικής ανάπτυξης προωθείται η ιδέα ότι την ευτυχία τη φέρνει η κατανάλωση και σε περιόδους ύφεσης η ιδέα ότι την ευτυχία τη φέρνει η εγκράτεια; 

«Οχι ακριβώς. Η ιδέα της ευτυχίας που κυριαρχεί σήμερα, ότι η υπερκατανάλωση μας κάνει δυστυχισμένους, άρχισε να προωθείται στη Μ. Βρετανία το 2003, όταν η οικονομική κατάσταση ήταν καλή. Εκείνη τη χρονιά, ο βαρόνος Ρίτσαρντ Λέγιαρντ, οικονομολόγος και μέλος των Εργατικών, άρχισε να διακινεί την ιδέα ότι η ευτυχία πρέπει να γίνει ο νέος στόχος της πολιτικής. Εκανε διαλέξεις στο London School of Economics, έγραψε ένα άρθρο στο "New Statesman", έγραψε λίγο αργότερα κι ένα βιβλίο. Σ'αυτόν οφείλεται σε μεγάλο βαθμό η διάσταση που έχει πάρει στο δημόσιο λόγο της Βρετανίας η έννοια της ευτυχίας. Παλιά, η ευτυχία ήταν μια λέξη χωρίς συγκεκριμένο περιεχόμενο, συμβόλιζε οποιαδήποτε θετική εξέλιξη. Ετσι χρησιμοποιούσε την έννοια ο Μαρξ ή η Αμερικανική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας. Αντιθέτως, σήμερα η έννοια της ευτυχίας είναι επεξεργασμένη λεπτομερώς. Κατ' αρχάς, η ευτυχία είναι πια αντικείμενο των ειδικών, οι οποίοι θα μάθουν στους αποπροσανατολισμένους καθημερινούς ανθρώπους πώς να είναι ευτυχισμένοι. Επειτα, η έννοια της ευτυχίας αντανακλά διάφορες πολιτισμικές αξίες και έννοιες. Στην αρχή, για παράδειγμα, η ευτυχία ήταν περισσότερο μια ψυχολογική κατάσταση, μια κατάσταση του μυαλού. Στη συνέχεια μπήκαν στη συζήτηση οι φιλόσοφοι. Απέρριψαν ως ηδονιστική αυτή την ιδέα της πνευματικής ευτυχίας και στράφηκαν στην αριστοτελική έννοια της ευτυχίας, που περιλαμβάνει μια ηθική διάσταση: να είσαι καλός και να κάνεις το καλό. Ξαφνικά η ευτυχία έγινε μια ηθική διδασκαλία για το καλό. Σήμερα, βέβαια, στην οικονομική ύφεση, αποκαλύπτεται το πονηρό πρόσωπο αυτής της ρητορίας. Αν είναι καλό να ζεις με λιγότερα υλικά αγαθά, τότε για ποιό λόγο να απεργούν οι εργαζόμενοι;»

Ακούμε συχνά ότι τα λεφτά δεν φέρνουν την ευτυχία. Τι πιστεύετε; 

«Αυτό το επιχείρημα βρίσκεται στον πυρήνα της σημερινής συζήτησης για την ευτυχία. Το ονομάζω "το παράδοξο της ευημερίας". Εμφανίζεται συνήθως ως εξής: επιστημονικές έρευνες 60 ετών δείχνουν ότι παρ' όλη την αύξηση της κατανάλωσης, την οικονομική ανάπτυξη, την αύξηση του εισοδήματος και τα δικαιώματα των γυναικών (σ' αυτό το σκέλος μπορείτε να προσθέσετε ότιδήποτε), το ποσοστό της ευτυχίας στην κοινωνία δεν έχει αυξηθεί. Αυτό το επιχείρημα κάνει το λάθος να συγκρίνει το ποσοστό ευτυχίας ανάμεσα σε διαφορετικές περιόδους. Η σύγκριση δεν έχει νόημα, γιατί η ευτυχία των ανθρώπων προσαρμόζεται στις εκάστοτε συνθήκες. Αν σήμερα μου συμβεί κάτι υπέροχο, αμφιβάλλω ότι για δέκα μέρες θα χοροπηδώ εκστασιασμένη στο δρόμο. Αυτό όμως δεν στερεί την αξία αυτού που θα μου συμβεί».

Αυτό το επιχείρημα εμφανίζεται συνήθως σαν μια προοδευτική κριτική του καπιταλισμού. Είναι πράγματι προοδευτικό; 

«Κατ' αρχήν, με φοβίζει κάθε κριτική του καπιταλισμού που προέρχεται από τους ίδιους τους καπιταλιστές. Αυτές οι ιδέες δεν προήρθαν από ανθρώπους που οργανώνονται στη βάση για να διεκδικήσουν την κοινωνική και πολιτική αλλαγή. Προήρθαν από ανθρώπους σαν τον Ρίτσαρντ Λέγιαρντ και τον Ντέιβιντ Κάμερον και ανθρώπους που βρίσκονται στην καρδιά του καπιταλιστικού συστήματος. Επειτα, αυτό το επιχείρημα αποτελεί ψευδεπίγραφη κριτική του καπιταλισμού γιατί αντιμετωπίζει τους εργαζόμενους μόνο ως καταναλωτές, ξεχνώντας ότι οι εργαζόμενοι είναι επίσης οι παραγωγοί του κοινωνικού πλούτου και ότι εδώ και 200 χρόνια αγωνίζονται για να αποκτήσουν μεγαλύτερο μερίδιο του κοινωνικού προϊόντος. Μπορεί, πράγματι, να μη χρειαζόμαστε ένα ελαφρώς διαφορετικό ipod κάθε δυο χρόνια αλλά κανείς δεν θα με πείσει ότι είναι λάθος να διεκδικούμε τροφή για όλους τους ανθρώπους στον πλανήτη, ενώ αφήνουμε στη γειτονιά μας τα τρόφιμα να σαπίζουν. Είναι προοδευτικό ν' αγωνιζόμαστε για να επανέλθει σ' εμάς η τρομερή παραγωγική δύναμη του καπιταλισμού. Είναι, αντιθέτως, ψευδεπίγραφη η κριτική του καπιταλισμού που σου λέει να κάθεσαι στ' αβγά σου και να μην κάνεις βήμα παραπέρα».

Η υπερκατανάλωση δεν προβάλλει ως ιδανικό της καπιταλιστικής ευτυχίας; 

«Η ιδεολογία του καπιταλισμού δεν είναι απαραίτητα ότι η κατανάλωση φέρνει την ευτυχία. Αντιθέτως. Το σάιτ της κόκα κόλα γράφει για το περιβάλλον, για τη σωτηρία του κόσμου, για βιώματα και εμπειρίες. Στις πιο ακριβές σειρές της Gucci το όνομα της εταιρείας δεν φαίνεται· μόνο οι φτηνότερες σειρές το γράφουν παντού. Ηδη από τη βικτοριανή εποχή, οι ανώτερες τάξεις κοιτάζουν έντρομες τις καταναλωτικές συνήθειες των χαμηλότερων τάξεων. Το επιχείρημά τους είναι ότι οι φτωχοί δεν θα ήταν τόσο φτωχοί αν δεν ξόδευαν τα λεφτά τους δεξιά κι αριστερά. Αυτό που φαίνεται σήμερα ως κριτική στον καπιταλισμό, στην πραγματικότητα αποτελεί την ιδεολογία του νέου καπιταλισμού».

Μιλώντας για την ευτυχία ως αντικείμενο πολιτικής, πολλοί βλέπουν με καλό μάτι το παράδειγμα του βασιλείου του Μπουτάν, που καθιέρωσε το δείκτη της Ακαθάριστης Εθνικής Ευτυχίας. Εσείς τι πιστεύετε; 

«Είναι αλήθεια ότι η μεσαία και ανώτερη τάξη της Μ. Βρετανίας εκστασιάζεται στην ιδέα αυτής της υπέροχης βουδιστικής ουτοπίας, όπου οι άνθρωποι δεν χρειάζονται χρήματα και αναζητούν ειρηνικά την εσώτερη ευτυχία τους. Μόνο που στην πραγματικότητα όλα αυτά είναι προπαγάνδα. Στο Μπουτάν, ένας από τους πυλώνες αυτής της ευτυχίας αφορούσε την πολιτιστική συνείδηση των νέων και συνδέθηκε με την απέλαση πολλών ανθρώπων που ανήκαν σε εθνικές μειονότητες. Αλλά αυτό δεν το αναφέρουν όσοι επικαλούνται το παράδειγμα του Μπουτάν».

Δεν μπορεί να είναι προοδευτική η έννοια της ευτυχίας στην πολιτική; Αν συνδυαστεί, για παράδειγμα, με το αίτημα της ισότητας; 

«Δεν μου αρέσει η ιδέα ότι η ευτυχία, με την μορφή που προωθείται τα τελευταία χρόνια, μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο οποιασδήποτε σοβαρής πολιτικής συζήτησης. Η λέξη δεν έχει από μόνη της κανένα νόημα. Είναι ανοιχτή σε κάθε ορισμό, σε κάθε περιεχόμενο. Ο τρόπος που την ορίζεις αναπόφευκτα αντανακλά και συμπυκνώνει τις υπάρχουσες πολιτισμικές νοηματοδοτήσεις. Γι' αυτό άλλωστε μελετώ την έννοια της ευτυχίας, διότι με βοηθά να καταλάβω τον σημερινό πολιτισμό. Ομως η σημερινή έννοια της ευτυχίας έχει την τάση να εξατομικεύει και να ηθικοποιεί την πολιτική. Επειδή οι άνθρωποι δεν μπορούν να εξηγήσουν τα πράγματα και δεν μπορούν να συλλάβουν τη δομή του καπιταλισμού, μετατρέπουν τα εξαιρετικά πολύπλοκα οικονομικά και κοινωνικά ζητήματα σε απλά ηθικά ζητήματα. Αντί να προσπαθήσουν να καταλάβουν γιατί στον καπιταλισμό οι εργαζόμενοι είναι οι πρώτοι που θα πληρώσουν την οικονομική ανάπτυξη, μετατοπίζουν το ζήτημα στη σφαίρα της ηθικής και της ψυχολογίας: "Φταίει η απληστία, ο εθισμός στο χρήμα, η κακή φύση των ανθρώπων". Πρόκειται για μια εξαιρετικά απλοϊκή σύλληψη του κόσμου. Αλλά για να μπορέσεις ν' αλλάξεις τα πράγματα, πρέπει να αφιερώσεις το 99% της ενέργειάς σου στην κατανόηση των κοινωνικών προβλημάτων, στην ανάλυση των κοινωνικών δομών. Διαφορετικά, υπάρχουν περιορισμοί στο τι μπορεί να κάνει ο καθένας ατομικά».

Πώς σας φαίνονται οι ομάδες πολιτών που αναλαμβάνουν επιμέρους δράσεις στις πόλεις, από τον καθαρισμό πεζοδρομίων μέχρι την ανακύκλωση και τη δεντροφύτευση; 

«Μου φαίνεται σαν να σχηματίζουν κάτι σαν ένα υπερμέγεθες άτομο, με πολλά χέρια. Δεν θα κατακρίνω τη φιλανθρωπία και τους ανθρώπους που θέλουν να κάνουν το καλό στον κόσμο· έχουν τη θέση τους. Το πρόβλημα είναι ότι η δράση δεν μπορεί να τελειώνει σε πράξεις αυτού του είδους αλλά συχνά εξαντλείται εκεί. Στο κείμενό του "Η ψυχή του ανθρώπου στο σοσιαλισμό", ο Οσκαρ Ουάιλντ μιλά για τους ανθρώπους που με μεγάλη ειλικρίνεια και συναισθηματισμό προσπαθούν να διορθώσουν τα κακά που βλέπουν στον κόσμο αλλά καταλήγουν να τα κάνουν χειρότερα, γιατί δεν κάνουν τίποτα για ν' αλλάξουν τις βαθύτερες αντιφάσεις που προξενούν τα κακά. Αντιθέτως, αυτές οι δραστηριότητες στην πραγματικότητα διαχέουν την ενέργειά σου και σε κρατάνε συνέχεια απασχολημένο, έτσι που ποτέ δεν έχεις το χρόνο να κάτσεις να σκεφτείς και να κάνεις τα ερωτήματα που έχουν σημασία».

Γιατί λοιπόν γνωρίζει τόσο μεγάλη διάδοση στο δημόσιο λόγο η ευτυχία; 

«Νομίζω ότι οφείλεται στο γεγονός ότι οι μεγάλες ιδέες που κινητοποιούσαν τους ανθρώπους, ιδέες για την ιδιοκτησία, για την κοινωνική οργάνωση, για τον κοινωνικό καταμερισμό, δεν αποτελούν πια αντικείμενο συζήτησης. Ο κόσμος έχει δεχτεί το τέλος της ιστορίας. Κι έτσι αυτές οι ιδέες απευθύνονται στο άτομο, στον ελάχιστο κοινό παρονομαστή. Οταν δεν μπορούμε να μοιραστούμε ιδέες, το μόνο κοινό που έχουμε είναι το σώμα μας. Οταν δεν μπορούμε να μιλήσουμε σαν κομμουνιστές, σαν σοσιαλιστές, σαν συντηρητικοί, το μόνο που μας μένει είναι να μιλήσουμε στη γλώσσα των συναισθημάτων. Είναι μια γλώσσα χωρίς αξίες, επιστημονική, έχει να κάνει με το σώμα. Μέσα στη θύελλα αυτών των πολιτισμικών εννοιών, το θέμα της ευτυχίας αποκτά τεράστιες διαστάσεις. Στη Μ. Βρετανία το σύστημα γνωρίζει μεγάλη νομιμοποίηση, ακόμα κι αν η κυβέρνηση δεν είναι εντελώς νομιμοποιημένη, γεγονός που εξηγεί γιατί ο Ντέιβιντ Κάμερον δεν λέει ότι ο ίδιος γνωρίζει το δρόμο για την ευτυχία αλλά επικαλείται την επιστήμη. Περιμένω να δω αν αυτού του είδους οι ιδέες μπορούν να πιάσουν σ' εσάς. Μου φαίνεται πως στην Ελλάδα ο κόσμος δεν έχει την ψευδαίσθηση ότι οι κυβερνήσεις του τον αντιπροσωπεύουν στ' αλήθεια. Στην Ελλάδα, νομίζω, ακούγεται ακόμη και κυνικό να πεις πως το ΔΝΤ μπορεί να φέρει την ευτυχία. Ισως διότι σ' εσάς υπάρχουν ακόμη οι μεγάλες ιδέες. Αν θέλετε να πιστεύετε ότι ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός -και το εννοώ με την κυριολεκτική έννοια της ανάληψης της εξουσίας και της δημιουργίας ενός άλλου κόσμου- τότε πρέπει να μείνετε μακριά από την έννοια της ευτυχίας».

-*-