Γκόραν Μπρέγκοβιτς: «Ξέρετε, δεν είμαι ο Πίτερ Γκάμπριελ!»

[Εψιλον, 5/9/10]

Ερχεται ξανά, αυτήν τη φορά όχι μόνον ως μουσικός, αλλά και ως συγγραφέας και σκηνοθέτης ενός γυναικείου αντιπολεμικού έργου, που συνδυάζει τη βαλκάνια μουσική με την παράδοση της πρώτης περιόδου της όπερας. Τον 16ο αιώνα, την εποχή του Μοντεβέρντι, συνήθιζαν ένας ηθοποιός να απαγγέλλει μια ιστορία στη σκηνή με τη συνοδεία μουσικής. Ο Γκόραν Μπρέγκοβιτς -που γνωρίζει εκείνη την εποχή, διότι προετοιμάζει για του χρόνου τη σκηνοθεσία της όπερας του Μοντεβέρντι «Ορφέας»- εμπνεύστηκε από αυτήν την παράδοση και ανεβάζει στις 27 Σεπτεμβρίου στο Ηρώδειο τα «Ημερολόγια μιας θλιμμένης βασίλισσας», που αφηγείται η ηθοποιός Μαρία Ναυπλιώτου.


Ηρωίδα είναι η Ντουσάνκα, η οποία ζει στο σερβικό τμήμα του Σεράγεβο (γενέτειρας πόλης του Μπρέγκοβιτς). Τον τελευταίο χρόνο του εμφύλιου πολέμου της Γιουγκοσλαβίας, το 1995, ανακαλύπτει και διαβάζει τα ημερολόγια της μητέρας της, συζύγου ενός σπουδαίου στρατηγού, τα οποία έγραψε υποδυόμενη τη Μαργαρίτα Βαλουά, τη «Βασίλισσα Μαργκό» της ταινίας του Πατρίς Σερό (τη μουσική έχει γράψει ο ίδιος ο Μπρέγκοβιτς). Το έργο μπλέκει, λοιπόν, την τραγωδία της Γαλλίας του 16ου αιώνα με αιχμή τη νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου, την τραγωδία μιας συζύγου στρατηγού την εποχή του Τίτο στην πρώην Γιουγκοσλαβία και την τραγωδία της κόρης της στον τελευταίο εμφύλιο.

___________

Λέτε κάπου στο έργο ότι, αν οι γυναίκες βρίσκονταν στην εξουσία, ο κόσμος θα ήταν καλύτερος. 

Αυτό είναι το συμπέρασμα του έργου: δώστε τον κόσμο στις γυναίκες. Θα τον βάλουν σε τάξη σαν να είναι κουζίνα. Αλμυρό και γλυκό και πικάντικο, ταιριασμένα μαζί. Παιδιάστικη ιδέα, αλλά... γιατί όχι;

Η Ιστορία δεν φαίνεται να μας δείχνει, πάντως, ότι οι γυναίκες άσκησαν εξουσία με τρόπο λιγότερο εξουσιαστικό από ό,τι οι άντρες. 

Γιατί δεν τις αφήνουν να λειτουργήσουν ως γυναίκες. Πρέπει πάντα να παίζουν τον αντρικό ρόλο. Διαφορετικά, περιορίζονται στο ρόλο των συνοδών των αντρών. Το έργο δείχνει ουσιαστικά την ιστορία της κόρης και της συζύγου ενός άντρα ο οποίος αποφάσιζε για την τύχη χιλιάδων ανθρώπων.

Επιστρέφετε στο θέατρο. Εχουμε συνηθίσει τη μουσική σας σε ταινίες. 

Το περιβάλλον του θεάτρου μού ταιριάζει περισσότερο. Εχει λιγότερη υστερία. Στις ταινίες η διαφορά μεταξύ επιτυχίας και αποτυχίας ξεπερνά την ανθρώπινη κλίμακα. Νιώθεις ότι η ίδια σου η οικογένεια θα σταματήσει να σε αγαπάει αν η ταινία δεν κάνει επιτυχία.

Κουαρτέτο εγχόρδων, βαρύτονοι τραγουδιστές, οκταμελής χορωδία. Αλλάξατε τον ήχο με τον οποίο έχετε γίνει γνωστός; 

Οχι, δεν πάω ξαφνικά να παρουσιάσω υψηλή κουλτούρα. Και δεν έχω γεράσει αρκετά για να βγάλω προς τα έξω ό,τι βαρετό γράφω κατά καιρούς. Ο ήχος αυτού του έργου βρίσκεται κάπου ανάμεσα στη μουσική που κάνω πάντα -ένα είδος κιτς χορευτικής μουσικής- και στη σοβαρή και δομημένη μουσική. Είναι ο ήχος της σύγχρονης μουσικής όπως τη φαντάζομαι εγώ. Μόνο που στη χώρα μου το σύγχρονο δεν είναι ίδιο μ' αυτό σε άλλες χώρες του πολιτισμένου κόσμου. Το δικό μου σύγχρονο είναι παλιομοδίτικο.

Λένε ότι η γλώσσα της μουσικής είναι παγκόσμια. Δεν το πιστεύετε; 

Μπορεί να γίνει παγκόσμια αν τη μιλήσεις καλά. Αλλά η μοίρα του συνθέτη είναι να παραμένει τοπικός. Μπορεί να είναι τυχερός, και ο δικός του τόπος να είναι σχεδόν παγκόσμιος, όπως συμβαίνει με τους Αγγλοσάξονες και τους Κινέζους. Αλλά δεν μπορεί να ξεφύγει από το τοπικό. Πολύ θα ήθελα να είμαι αμερικανός συνθέτης, αλλά, να πάρει, δεν γίνεται. Είμαι Βαλκάνιος!

Τι είναι η βαλκανική μουσική; 

Μια μουσική Φρανκενστάιν, που έχει πάρει στοιχεία από εβραϊκούς και τσιγγάνικους γάμους, από την ορθόδοξη, την καθολική και τη μουσουλμανική μουσική, από όλες τις διαφορετικές παραδόσεις που υπάρχουν μαζί στα Βαλκάνια. Το μοντέλο της βαλκανικής μουσικής είναι, φυσικά, το ρεμπέτικο. Ορθόδοξη μουσική παιγμένη με οθωμανικό τρόπο.

Πού εντοπίζετε την ειδοποιό διαφορά της από τη δυτική μουσική; 

Τον καιρό του Μοντεβέρντι, όταν ξεκινούσε η όπερα στην Ιταλία, εμείς είχαμε όργανα που συνόδευαν την αφήγηση, τα ίδια που συνόδευαν στην αρχαιότητα την αφήγηση της "Ιλιάδας" και της "Οδύσσειας". Δεν είχαμε μια δομημένη αφηγηματική φόρμα βασισμένη στη μουσική. Δεν είχαμε κλασική μουσική. Σ' εμάς η μουσική συνόδευε πάντα το ποτό. Αυτή είναι η διαφορά. Το βλέπει πολύ χαρακτηριστικά κανείς στην Ελλάδα.

Πώς το βλέπει; 

Στις συναυλίες στην Ελλάδα, ο κόσμος μιλάει, τρώει, πίνει και σ' έχει γραμμένο. Αν έχεις συνηθίσει να παίζεις σε αίθουσες συναυλιών, παθαίνεις σοκ όταν παίζεις εδώ. Επειτα από λίγο, βέβαια, μπαίνεις στο κλίμα και αρχίζεις να μιλάς κι εσύ με τους μουσικούς σου και να περνάς καλά. Είναι πολύ ζωντανό το κλίμα στις συναυλίες στην Ελλάδα. Μόνο εδώ, άλλωστε, θα δεις μεγάλους σταρ της μουσικής να δίνουν συναυλίες σε κλαμπ.

Υπήρξε «Ο καιρός των Τσιγγάνων» καθοριστική στιγμή για σας; Υστερα απ' αυτήν την ταινία μετατραπήκατε από αστέρι της ροκ στην πρώην Γιουγκοσλαβία σε αστέρι της έθνικ διεθνώς. 

Τον "Καιρό των Τσιγγάνων" τον έκανα γιατί έτσι γούσταρα. Οταν είσαι ροκ σταρ, η μουσική για ταινίες δεν έχει να σου δώσει ούτε λεφτά ούτε δόξα. Πραγματικά, όμως, η ταινία άλλαξε τη ζωή μου. Οταν ξέσπασε ο πόλεμος, έχασα τα πάντα. Ευτυχώς, "Ο καιρός των Τσιγγάνων" είχε γίνει χρυσός δίσκος σε καμιά δεκαπενταριά χώρες. Κι έτσι, αμέσως μου ήρθαν προτάσεις να γράψω μουσική για ταινίες.

Αρχίσατε, μάλιστα, τις διεθνείς περιοδείες. Δεν περνάει πολύς καιρός χωρίς να παίξετε στην Ελλάδα. 

Η πλάκα είναι ότι αμέσως μετά την ταινία δεν έκανα συναυλίες. Είχα παίξει αρκετά στη ζωή μου, δεν ήθελα άλλο. Στα δεκαεφτά μου έπαιζα ήδη σε στριπτιζάδικα. Αλλά μου παρήγγειλαν μουσική για δύο κουαρτέτα εγχόρδων και για πρώτη φορά στη ζωή μου είδα τέσσερεις ανθρώπους να κάθονται και να παίζουν τη μουσική τους. Ηταν πολύ διαφορετικό από το ροκ και ήταν ωραίο. Κι έτσι αποφάσισα να παίξω. Η πρώτη μου περιοδεία ήταν στη Σκανδιναβία και στην Ελλάδα, όπου μάλιστα έπαιξα στο Ηρώδειο, με τη Συμφωνική του Βελιγραδίου. Από τότε παίζω ασταμάτητα.

Ο κόσμος φαίνεται να λατρεύει την τσιγγάνικη μουσική που παίζετε, την ίδια στιγμή που οι Ρομά δέχονται ρατσισμό ακραίας μορφής. Δεν είναι υποκριτικό από την πλευρά του κοινού; 

Νομίζω ότι δεν βρίσκεται μακριά η μέρα που η Ευρώπη θα αναγνωρίσει ότι οι Τσιγγάνοι άφησαν τεράστια ίχνη στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Δεν έχει σημασία που δεν έχουν γραπτό πολιτισμό. Στο υποσυνείδητο όλων μας υπάρχουν ίχνη. Δεν υπάρχει κανείς μεγάλος συνθέτης που να μην επηρεάστηκε ή, έστω, να μην εντυπωσιάστηκε από την τσιγγάνικη μουσική.

Οφείλουμε, λοιπόν, να δώσουμε στους Τσιγγάνους την ευκαιρία να έχουν μια ζωή όπως όλοι. Προέρχονται από φτωχές οικογένειες, που ζουν χωρίς νερό και ηλεκτρικό. Πώς θα πάνε στο σχολείο χωρίς να κάνουν μπάνιο και να έχουν καθαρά ρούχα; Οταν πάνε, τους βάζουν σε ειδικές τάξεις, και έτσι αναπαράγεται η κατάσταση. Πρέπει να βγουν από το περιθώριο και να παλέψουν για τα δικαιώματά τους. Να αποκτήσουν έγγραφα, να γραφτούν στους εκλογικούς καταλόγους, να ψηφίσουν, να βγάλουν αντιπροσώπους.

Κάνετε ένα είδος ακτιβισμού με τη μουσική σας; 

Οχι τόσο συχνά. Εκανα στη Σερβία ένα βίντεο που καλούσε τους Τσιγγάνους να πάνε να ψηφίσουν και να στέλνουν τα παιδιά τους στο σχολείο. Αυτό μπορείς να το κάνεις όταν ο λόγος σου έχει πέραση. Μπορείς, επίσης, να κάνεις καλή μουσική, ώστε να βγάζουν καλά φιλοδωρήματα παίζοντας τη μουσική σου. Σήμερα οι Τσιγγάνοι βγάζουν περισσότερα λεφτά όταν παίζουν το "Καλασνίκοφ" και το "Εντερλέζι", παρά όταν παίζουν παραδοσιακά τραγούδια.

Οι U2 μπορεί να έβγαζαν και λόγο πάνω στη σκηνή. 

Δεν πολυπιστεύω σ' αυτά. Δεν μπορώ να μιλήσω σαν πολιτικός. Προέρχομαι από πρώην κομμουνιστική χώρα και έχω μάθει δυο-τρία πράγματα για την εξουσία. Η μουσική δεν θ' αλλάξει τον κόσμο.

Με δεδομένη τη σημερινή κρίση, μήπως ο κομμουνισμός αποτελεί μια δελεαστική εναλλακτική πρόταση; 

Δεν γνωρίζω το δικό σας κομμουνιστικό κόμμα, αλλά γνωρίζω το δικό μας και δεν θα το ψηφίσω. Αν όμως είσαι κανονικός άνθρωπος, είσαι αριστερός. Δεν γίνεται αλλιώς. Το πρόβλημα είναι ότι Αριστερά και Δεξιά δεν σημαίνουν πολλά σήμερα. Επίσης, αν η δημοκρατία μπορούσε ν' αλλάξει κάτι θα είχε απαγορευτεί. Επομένως, δεν πρέπει να έχουμε μεγάλες αυταπάτες.

Ηθελα να σας ρωτήσω για το τραγούδι της Σερβίας που γράψατε φέτος για τη Γιουροβίζιον. 

Νομίζετε ότι το κιτς της Γιουροβίζιον δεν ταιριάζει με το δικό μου;

Ταιριάζει; 

Δεν ξέρω. Οταν ήταν να γίνει η Γιουροβίζιον στο Βελιγράδι, με ρώτησαν αν μπορούσα να βοηθήσω. Επειτα από 50 χρόνια σκοτάδι, συμβαίνει ξαφνικά κάτι λαμπερό στην πόλη και ο κόσμος είναι μες στην τρελή χαρά. Είναι σαν τους Χειμερινούς Ολυ- μπιακούς στο Σεράγεβο το 1984, όταν όλοι οι κάτοικοι έπαιρναν τους ξένους επισκέπτες από το χέρι και τους έβαζαν στα σπίτια τους και τους έφτιαχναν καφέ. Ηταν ένα τεράστιο γεγονός, τρελαινόσουν να το ζεις. Δεν μπορούσα, λοιπόν, να αρνηθώ. Αλλωστε, η Γιουροβίζιον βελτιώνεται. Κάποτε όλοι αντέγραφαν τους Ιταλούς, τους Γερμανούς και τους Αγγλους. Σήμερα έχουν μπει στο παιχνίδι αυτοί οι άγριοι από χώρες όπως η Μολδαβία και η Τουρκία, που έχουν τη δική τους άποψη για την ποπ, κι αρχίζει να γίνεται κάτι καλό. Ενα φεστιβάλ για νέους τραγουδιστές και για γέρους συνθέτες.

Συνεργάζεστε συχνά με μεγάλα ονόματα σε πολλές χώρες. Σεζέν Ακσού, Νταλάρας, η Καγιά στην Πολωνία... Τι προσθέτουν στη μουσική σας; 

Οταν συνεργάζεσαι με τον Νταλάρα, έχεις στη διάθεσή σου τους καλύτερους μουσικούς της Ελλάδας, το καλύτερο μπουζούκι. Οταν συνεργάζεσαι με τη Σεζέν Ακσού, αυτός που παίζει κρουστά έχει παίξει με τους καλύτερους τζαζίστες του κόσμου. Στην Πολωνία έχεις όλες αυτές τις όμορφες τραγουδίστριες από τα βουνά. Αυτό είναι το μόνο μου κίνητρο. Το τι λένε για μένα δεν με νοιάζει· δεν θα μείνουν αυτά, αλλά το έργο μου. Οταν, λοιπόν, η Πρωτοψάλτη μού πρότεινε να κάνουμε το "Βενζινάδικο", το μόνο που ζήτησα ήταν να παίξω με τους μουσικούς που έπαιζαν στο σάουντρακ της ταινίας "Ρεμπέτικο". Ούτε λεφτά ούτε τίποτ' άλλο. Συμβαίνει και το εξής: με μερικούς ανθρώπους νιώθω σαν να ολοκληρώνονται ορισμένοι κύκλοι στη ζωή μου.

Τι είδους κύκλοι; 

Για παράδειγμα, μου τηλεφώνησαν μια μέρα και οι τρεις υπεύθυνοι της ιστοσελίδας μου και μου είπαν ότι έστειλε μέιλ ο Ερικ Κλάπτον. Θα ερχόταν στο Βελιγράδι και ήθελε να με γνωρίσει. Το θέμα δεν είναι μόνον ότι επρόκειτο για τον Ερικ Κλάπτον, αλλά ότι ο Κλάπτον είναι ίσως ο σημαντικότερος άνθρωπος στη ζωή μου. Στα 18 μου, που έπαιζα ακόμα στα στριπτιζάδικα, ο Κλάπτον ίδρυσε τους Cream. Ηταν η πρώτη φορά που άκουσα ελεύθερη μουσική. Αρχισα, λοιπόν, να παίζω τα κομμάτια τους στα στριπτιζάδικα. Με πέταξαν έξω ύστερα από μια βδομάδα. Χωρίς αυτόν, πιθανότατα θα πέρναγα όλη μου τη ζωή στα στριπτιζάδικα, με καλά λεφτά και ωραία κορίτσια.

Συναντηθήκατε; 

Βεβαίως. Τραγούδησε το "Εντερλέζι" και μου είπε πως του έδωσε τον πρώτο μου δίσκο ο Σκορσέζε κι ότι από τότε αγοράζει κάθε νέο δίσκο μου. Οι αφελείς πιστεύουν ότι τα πάντα γίνονται σήμερα στην τηλεόραση. Ψέματα. Εγώ έχω πουλήσει 5 εκατομμύρια δίσκους σε εφτά-οχτώ χρόνια και δεν ήμουν ποτέ στο MTV. Το μόνο βιντεοκλίπ που μπορείς να βρεις στο ίντερνετ είναι το "Ντεθ Καρ" με τον Ιγκι Ποπ.

Βλέπετε τον εαυτό σας περισσότερο ως συνθέτη πρωτότυπης μουσικής ή ως ενδιάμεσο μεταξύ της παράδοσης και του σημερινού κοινού; 

Οπως και να 'χει, ο καλλιτέχνης κλέβει. Κλέβει τη ζωή και, στη συνέχεια, της επιστρέφει τα κλοπιμαία, ώστε να ξανακλαπούν από άλλους. Αν αφαιρούσες από τον Στραβίνσκι ή από τον Θεοδωράκη ό,τι πήραν από την παράδοση, τι θα έμενε από τη μουσική τους;

Δεν υπάρχει όριο στην καλλιτεχνική κλοπή; 

Στην τσιγγάνικη παράδοση δεν υπάρχει. Η μουσική ανήκει σε όλους, σαν την ανατολή. Αλλοι, βέβαια, αρχίζουν το μέτρημα. Επειτα από πέντε νότες σε στέλνουν στο δικαστήριο.

Εχετε πει ότι δεν μπορείτε να γράφετε μουσική έξω από τα Βαλκάνια. Γιατί; 

Διότι δεν μπορώ να δουλεύω μόνος. Στο ατελιέ μου, στο Βελιγράδι, έχω δέκα ανθρώπους καθημερινά για φαγητό και μετά παίζουμε μουσική. Αυτούς δεν μπορώ να τους έχω στη Γαλλία, για παράδειγμα. Προσπάθησα να δουλέψω με έναν γάλλο βοηθό. Οταν, όμως, εγώ έχω στο μυαλό μου έναν ρυθμό τσιγγάνικο, ο Γάλλος τον μετατρέπει σε δυτικό ρυθμό: ένα - δύο - τρία - τέσσερα... Σ' εμάς αυτοί οι ρυθμοί έρχονται φυσικά. Οπότε, γιατί να βασανίζουμε τους άλλους; Ξέρετε, δεν είμαι ο Πίτερ Γκάμπριελ. Δε συλλέγω μουσική. Δε κάνω έρευνα. Είμαι από δω, έχω τη μυρωδιά αυτού του τόπου, παίζω αυτήν τη μουσική. Δεν είμαι ξένος.

-*-