[Εψιλον, 6/2/2011]
Παρότι οι απροκάλυπτα ακραίοι χαρακτηρισμοί για τον εθνικό Αλλο έχουν αφαιρεθεί από τα σχολικά βιβλία Ιστορίας της Ελλάδας και της Τουρκίας εδώ και τουλάχιστον είκοσι χρόνια, τα βιβλία αυτά, εκτός από εξαιρέσεις, συνεχίζουν να αναπαράγουν μιαν εικόνα του εθνικού Αλλου διόλου κολακευτική, έτσι που ο Έλληνας για τον Τούρκο και ο Τούρκος για τον Έλληνα είναι ένας αδίστακτος εχθρός που επιβουλεύθηκε και, ευκαιρίας δοθείσης, εξακολουθεί να επιβουλεύεται τα εθνικά δίκαια, συμμαχώντας για το σκοπό αυτόν με τους δυνατούς της Γης. Αντιστοίχως, ο εθνικός εαυτός είναι άλλοτε το θύμα της ανίερης συμμαχίας του εθνικού Αλλου με τους ισχυρούς και άλλοτε το ιστορικό υποκείμενο που, με γενναιότητα και αυτοθυσία, καταφέρνει να υπερασπιστεί τα εθνικά δίκαια και να επικρατήσει.
Για να φιλοτεχνήσουν αυτήν την εικόνα τα βιβλία εφαρμόζουν την τεχνική της διπλής αποσιώπησης: αποσιωπούν, από τη μια, τα θετικά χαρακτηριστικά του εθνικού Αλλου και, από την άλλη, τα αρνητικά χαρακτηριστικά του εθνικού εαυτού. Με κύριο μηχανισμό την αποσιώπηση, ο εθνικός εαυτός και ο εθνικός Αλλος φωτίζονται με διαφορετικό φως για τις ίδιες, λίγο-πολύ, πράξεις και συμπεριφορές.
«Πρόκειται για μια ιστορία λογοκριμένη, ακρωτηριασμένη, που εφευρίσκει για τον εκάστοτε "εχθρό" επίθετα που δεν θα χρησιμοποιούσε ποτέ για αντίστοιχες πράξεις των ίδιων των Τούρκων», όπως είχε πει κάποτε στον «Ιό της Κυριακής» για την τουρκική Ιστορία (αλλά θα μπορούσε να πει τα αντίστοιχα και για την ελληνική) ο τούρκος πρόσφυγας στην Ελλάδα και συντονιστής του Ελληνοτουρκικού Λεξικού του Κέντρου Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού, Φαρούκ Τουντζάι.
Αυτή η εικόνα παρατηρείται, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, ακόμα και σε βιβλία που κατά τα άλλα επιχειρούν να ακολουθήσουν μια σύγχρονη επιστημονική και αμερόληπτη αντιμετώπιση της Ιστορίας.
Για παράδειγμα, το ελληνικό βιβλίο Ιστορίας της Γ' Γυμνασίου «Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία», ένα βιβλίο γενικώς προσεκτικό και μάλλον ισορροπημένο, αναφέρεται πέντε φορές σε περιπτώσεις μαζικών σφαγών αμάχων από τους Οθωμανούς (ως αντίποινα στο άκουσμα της Επανάστασης, στη σφαγή της Χίου, στη σφαγή που ακολούθησε την Εξοδο του Μεσολογγίου, στη βαλκανική κρίση 1875-1878 και στην Καταστροφή της Σμύρνης), καμία όμως σε σφαγές αμάχων και βιαιότητες από την πλευρά των Ελλήνων.
Είναι ενδεικτικό ότι, ενώ η περιγραφή της σφαγής της Χίου είναι γλαφυρή και συνοδεύεται με εύγλωττα αριθμητικά στοιχεία («Οι Τούρκοι, θέλοντας να σπείρουν τον πανικό, κατέλαβαν τη Χίο [...] και κατέσφαξαν τον ελληνικό πληθυσμό της (23.000 νεκροί και 47.000 αιχμάλωτοι), γεγονός που προκάλεσε μεγάλη συγκίνηση στην Ευρώπη»), η σφαγή της Τριπολιτσάς αποσιωπάται τελείως· το βιβλίο μιλάει απλώς για «άλωση της Τριπολιτσάς», και μάλιστα τη χαρακτηρίζει «γεγονός-σταθμό» της Ελληνικής Επανάστασης.
Παρόμοια, το τουρκικό βιβλίο «Ιστορία των Μεταρρυθμίσεων της Τουρκικής Δημοκρατίας και ο Ατατουρκισμός» της τελευταίας τάξης του 8τάξιου Δημοτικού περιγράφει με λεπτομέρειες τις μάχες κατά του ελληνικού στρατού, με σκοπό να φανεί η βαρβαρότητα των Ελλήνων και το μέγεθος της τελικής νίκης του τουρκικού στρατού. Αναφέρει, μάλιστα, ότι ο ελληνικός στρατός, κατά την υποχώρησή του προς τη Σμύρνη, «έκαιγε και γκρέμιζε τα χωριά και τις πόλεις από τις οποίες περνούσε. Αποσιωπά, όμως, την ίδια την καταστροφή της Σμύρνης, με την πυρκαγιά, τον ξεριζωμό και τη σφαγή, και δεν αναφέρει ότι κατά την υποχώρησή τους από την ενδοχώρα οι Ελληνες δεν έκαιγαν μόνο τουρκικά, αλλά και ελληνικά χωριά.
Οπως μας επισημαίνει ο πανεπιστημιακός Ηρακλής Μήλλας, «δεν είναι ασύνηθες ο στρατός που υποχωρεί να καίει χωριά. Και ο ρωσικός στρατός που πολεμούσε στη Ρωσία κατά των Γερμανών έκαψε τα ρωσικά χωριά για να μη βρει τροφή ο εχθρικός στρατός. Δεν το έκαναν από μίσος, αλλά από καλώς ή κακώς εννοούμενη στρατιωτική τακτική. Με την κατάλληλη αποσιώπηση, λοιπόν, μια στρατιωτική τακτική μετατρέπεται σε εθνικό χαρακτηριστικό του Αλλου, φιλοτεχνώντας την εικόνα του απάνθρωπου σφαγέα.
Αποσιώπηση επιχειρείται, επίσης, σε παλιότερες περιόδους της Ιστορίας. Τα ελληνικά σχολικά βιβλία Ιστορίας αναφέρονται στους Οθωμανούς σχεδόν αποκλειστικά στο πλαίσιο της σύγκρουσης με τον εθνικό εαυτό. Αντίστοιχα, τα τουρκικά αναφέρονται πολύ συνοπτικά στο Βυζάντιο (γράφουν ότι δέχτηκε επιδράσεις από την Ανατολή), τη στιγμή που αφιερώνουν το μεγαλύτερο μέρος τους στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Η αποσιώπηση απλώνεται και στην περίοδο της αρχαιότητας. Μιλώντας για τους πολιτισμούς της Μικράς Ασίας, τα τουρκικά σχολικά βιβλία κάνουν λόγο για Ιωνες, αποφεύγοντας να διευκρινίσουν την ελληνικότητα των ιωνικών και άλλων ελληνικών φύλων που ζούσαν στην περιοχή. Ωστόσο, τα βιβλία δεν φτάνουν πια (όπως έκαναν τη δεκαετία του 1930) στο σημείο να υποστηρίξουν τη θέση του ατατουρκισμού, ότι κάθε λαός που ζούσε κατά την αρχαιότητα στη Μικρά Ασία ήταν τουρκικός - σε μια προσπάθεια να αποκτήσει ιστορικό βάθος και νομιμοποίηση η τουρκική παρουσία στην περιοχή.
Σε πολύ μεγάλο βαθμό, τα σχολικά βιβλία Ιστορίας συνεχίζουν σε ό,τι αφορά τον εθνικό Αλλο να κινούνται μεροληπτικά, εξυπηρετώντας περισσότερο πολιτικούς και ιδεολογικούς σκοπούς, παρά την επιστήμη της Ιστορίας. Η επιστημονική Ιστορία, αυτή των πανεπιστημίων και των ερευνητών, έχει πάψει να είναι εθνοκεντρική εδώ και δεκαετίες» μας λέει η ιστορικός Χριστίνα Κουλούρη, που διηύθυνε την τετράτομη έκδοση «Εναλλακτικό Εκπαιδευτικό Υλικό για τη Διδασκαλία της Νεότερης Ιστορίας της Νοτιοανατολικής Ευρώπης», που απευθύνεται στους μαθητές των χωρών της Βαλκανικής. Η Ιστορία πρέπει να είναι κριτική και ο ιστορικός να βασίζεται σε πηγές. Η εθνοκεντρική Ιστορία είναι μονόπλευρη και καταλήγει να είναι δόγμα. Βασίζεται κατ' εξοχήν στη διαστρέβλωση και την αποσιώπηση και επομένως αντιφάσκει με τον ίδιο τον ορισμό της ιστορικής επιστήμης.
Το ζήτημα της εικόνας του εθνικού Αλλου στο σχολείο δεν αφορά μόνο τα βιβλία Ιστορίας, αλλά συνολικά το εκπαιδευτικό σύστημα. Πρέπει να εξεταστούν επίσης τα βιβλία άλλων μαθημάτων, κυρίως η Γεωγραφία και η Γλώσσα, και ακόμη η διδακτέα ύλη, η μέθοδος διδασκαλίας, οι παραδόσεις των εκπαιδευτικών και ο τρόπος εξέτασης. Αν οι μαθητές αναγκάζονται να αποστηθίζουν χωρίς να κατανοούν (κάτι από το οποίο πάσχει το ελληνικό σχολείο), ακόμη και το καλύτερο βιβλίο Ιστορίας είναι καταδικασμένο να μισηθεί ή να ξεχαστεί.
«Τα στερεότυπα βασίζονται στην άγνοια και όχι στη γνώση» λέει η κ. Κουλούρη. Αν προσφέραμε στα παιδιά περισσότερη ουσιαστική γνώση, που βασίζεται στην κατανόηση και όχι στην αποστήθιση, θα τους δίναμε τα εφόδια να αναπτύξουν την κριτική ικανότητα για να ερμηνεύσουν το παρόν (και το ρόλο τον δικό τους ως πολιτών) όχι μόνο της Ελλάδας, αλλά και της Ευρώπης και του κόσμου.
Ο τρόπος διδασκαλίας της Ιστορίας στην Ελλάδα και στην Τουρκία έχει οδηγήσει στα αντίθετα αποτελέσματα. Ο κ. Μήλλας έκανε το 1994 μια πιλοτική έρευνα στην Αγκυρα, ζητώντας από 115 πρωτοετείς φοιτητές έξι πανεπιστημιακών τμημάτων να απαντήσουν σε βασικές ερωτήσεις Ιστορίας. Τα αποτελέσματα αποκάλυψαν μεγάλη σύγχυση εννοιών, χρονολογικές ασυνέπειες και έλλειψη βασικών γνώσεων. Το 80% απάντησε, για παράδειγμα, ότι πρώτα διαλύθηκε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία και μετά η Ρωμαϊκή και το κράτος των Σελτζούκων. Σε προηγούμενη άτυπη έρευνά του, μεγάλος αριθμός πρωτοετών φοιτητών είχε απαντήσει ότι ένα γνωστό τζαμί της Κωνσταντινούπολης είχε χτιστεί πριν από την Αγία Σοφία. Αυτό σημαίνει ότι την Ιστορία την αποστηθίζουμε» λέει ο κ. Μήλλας «κι έτσι καταλήγουμε να φτιάχνουμε φανταράκια, όχι σκεπτόμενους ανθρώπους.
Στο πλαίσιο της ελληνο-τουρκικής προσέγγισης, τα υπουργεία Παιδείας της Ελλάδας και της Τουρκίας έχουν συστήσει επιτροπές που μελετούν τα σχολικά βιβλία Ιστορίας, με σκοπό να καταθέσουν προτάσεις για την αμοιβαία διόρθωση της μεροληπτικής εικόνας του εθνικού Αλλου. Η βελτίωση των βιβλίων Ιστορίας γίνεται, δηλαδή, αντικείμενο διμερούς διαπραγμάτευσης, μπαίνοντας και πάλι στο ζύγι της πολιτικής και της ιδεολογίας, αυτήν τη φορά από την πόρτα της ελληνο-τουρκικής προσέγγισης.
«Αν, δηλαδή, η άλλη πλευρά τρελαθεί και δεν θέλει να διορθώσει τα βιβλία της, πρέπει εμείς να την ακολουθήσουμε;» αναρωτιέται ο κύριος Μήλλας. Μερικοί νομίζουν ότι, εμπεδώνοντας φανατισμό στα παιδιά μας, θα εξασφαλίσουμε καλούς μαχητές και ότι, αν διορθώσουμε τα βιβλία, θα χάσουμε μαχητές. Γι' αυτό ζητούν από την άλλη πλευρά να κάνει κι εκείνη διορθώσεις, λες και κάνουμε πρόγραμμα αμοιβαίου αφοπλισμού. Εγώ, όμως, δεν πιστεύω ότι ο φανατισμός και το ψέμα εξασφαλίζουν καλύτερη άμυνα, ούτε ότι πρέπει το σχολείο να βγάζει φανταράκια στη θέση των σκεπτόμενων ανθρώπων. Πρέπει να φροντίσουμε τα βιβλία μας να είναι ισορροπημένα για να δώσουμε πρώτα απ' όλα καλή παιδεία στα δικά μας παιδιά.
____________
***
Παρότι οι απροκάλυπτα ακραίοι χαρακτηρισμοί για τον εθνικό Αλλο έχουν αφαιρεθεί από τα σχολικά βιβλία Ιστορίας της Ελλάδας και της Τουρκίας εδώ και τουλάχιστον είκοσι χρόνια, τα βιβλία αυτά, εκτός από εξαιρέσεις, συνεχίζουν να αναπαράγουν μιαν εικόνα του εθνικού Αλλου διόλου κολακευτική, έτσι που ο Έλληνας για τον Τούρκο και ο Τούρκος για τον Έλληνα είναι ένας αδίστακτος εχθρός που επιβουλεύθηκε και, ευκαιρίας δοθείσης, εξακολουθεί να επιβουλεύεται τα εθνικά δίκαια, συμμαχώντας για το σκοπό αυτόν με τους δυνατούς της Γης. Αντιστοίχως, ο εθνικός εαυτός είναι άλλοτε το θύμα της ανίερης συμμαχίας του εθνικού Αλλου με τους ισχυρούς και άλλοτε το ιστορικό υποκείμενο που, με γενναιότητα και αυτοθυσία, καταφέρνει να υπερασπιστεί τα εθνικά δίκαια και να επικρατήσει.
Για να φιλοτεχνήσουν αυτήν την εικόνα τα βιβλία εφαρμόζουν την τεχνική της διπλής αποσιώπησης: αποσιωπούν, από τη μια, τα θετικά χαρακτηριστικά του εθνικού Αλλου και, από την άλλη, τα αρνητικά χαρακτηριστικά του εθνικού εαυτού. Με κύριο μηχανισμό την αποσιώπηση, ο εθνικός εαυτός και ο εθνικός Αλλος φωτίζονται με διαφορετικό φως για τις ίδιες, λίγο-πολύ, πράξεις και συμπεριφορές.
«Πρόκειται για μια ιστορία λογοκριμένη, ακρωτηριασμένη, που εφευρίσκει για τον εκάστοτε "εχθρό" επίθετα που δεν θα χρησιμοποιούσε ποτέ για αντίστοιχες πράξεις των ίδιων των Τούρκων», όπως είχε πει κάποτε στον «Ιό της Κυριακής» για την τουρκική Ιστορία (αλλά θα μπορούσε να πει τα αντίστοιχα και για την ελληνική) ο τούρκος πρόσφυγας στην Ελλάδα και συντονιστής του Ελληνοτουρκικού Λεξικού του Κέντρου Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού, Φαρούκ Τουντζάι.
Αυτή η εικόνα παρατηρείται, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, ακόμα και σε βιβλία που κατά τα άλλα επιχειρούν να ακολουθήσουν μια σύγχρονη επιστημονική και αμερόληπτη αντιμετώπιση της Ιστορίας.
Για παράδειγμα, το ελληνικό βιβλίο Ιστορίας της Γ' Γυμνασίου «Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία», ένα βιβλίο γενικώς προσεκτικό και μάλλον ισορροπημένο, αναφέρεται πέντε φορές σε περιπτώσεις μαζικών σφαγών αμάχων από τους Οθωμανούς (ως αντίποινα στο άκουσμα της Επανάστασης, στη σφαγή της Χίου, στη σφαγή που ακολούθησε την Εξοδο του Μεσολογγίου, στη βαλκανική κρίση 1875-1878 και στην Καταστροφή της Σμύρνης), καμία όμως σε σφαγές αμάχων και βιαιότητες από την πλευρά των Ελλήνων.
Είναι ενδεικτικό ότι, ενώ η περιγραφή της σφαγής της Χίου είναι γλαφυρή και συνοδεύεται με εύγλωττα αριθμητικά στοιχεία («Οι Τούρκοι, θέλοντας να σπείρουν τον πανικό, κατέλαβαν τη Χίο [...] και κατέσφαξαν τον ελληνικό πληθυσμό της (23.000 νεκροί και 47.000 αιχμάλωτοι), γεγονός που προκάλεσε μεγάλη συγκίνηση στην Ευρώπη»), η σφαγή της Τριπολιτσάς αποσιωπάται τελείως· το βιβλίο μιλάει απλώς για «άλωση της Τριπολιτσάς», και μάλιστα τη χαρακτηρίζει «γεγονός-σταθμό» της Ελληνικής Επανάστασης.
Παρόμοια, το τουρκικό βιβλίο «Ιστορία των Μεταρρυθμίσεων της Τουρκικής Δημοκρατίας και ο Ατατουρκισμός» της τελευταίας τάξης του 8τάξιου Δημοτικού περιγράφει με λεπτομέρειες τις μάχες κατά του ελληνικού στρατού, με σκοπό να φανεί η βαρβαρότητα των Ελλήνων και το μέγεθος της τελικής νίκης του τουρκικού στρατού. Αναφέρει, μάλιστα, ότι ο ελληνικός στρατός, κατά την υποχώρησή του προς τη Σμύρνη, «έκαιγε και γκρέμιζε τα χωριά και τις πόλεις από τις οποίες περνούσε. Αποσιωπά, όμως, την ίδια την καταστροφή της Σμύρνης, με την πυρκαγιά, τον ξεριζωμό και τη σφαγή, και δεν αναφέρει ότι κατά την υποχώρησή τους από την ενδοχώρα οι Ελληνες δεν έκαιγαν μόνο τουρκικά, αλλά και ελληνικά χωριά.
Οπως μας επισημαίνει ο πανεπιστημιακός Ηρακλής Μήλλας, «δεν είναι ασύνηθες ο στρατός που υποχωρεί να καίει χωριά. Και ο ρωσικός στρατός που πολεμούσε στη Ρωσία κατά των Γερμανών έκαψε τα ρωσικά χωριά για να μη βρει τροφή ο εχθρικός στρατός. Δεν το έκαναν από μίσος, αλλά από καλώς ή κακώς εννοούμενη στρατιωτική τακτική. Με την κατάλληλη αποσιώπηση, λοιπόν, μια στρατιωτική τακτική μετατρέπεται σε εθνικό χαρακτηριστικό του Αλλου, φιλοτεχνώντας την εικόνα του απάνθρωπου σφαγέα.
Αποσιώπηση επιχειρείται, επίσης, σε παλιότερες περιόδους της Ιστορίας. Τα ελληνικά σχολικά βιβλία Ιστορίας αναφέρονται στους Οθωμανούς σχεδόν αποκλειστικά στο πλαίσιο της σύγκρουσης με τον εθνικό εαυτό. Αντίστοιχα, τα τουρκικά αναφέρονται πολύ συνοπτικά στο Βυζάντιο (γράφουν ότι δέχτηκε επιδράσεις από την Ανατολή), τη στιγμή που αφιερώνουν το μεγαλύτερο μέρος τους στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Η αποσιώπηση απλώνεται και στην περίοδο της αρχαιότητας. Μιλώντας για τους πολιτισμούς της Μικράς Ασίας, τα τουρκικά σχολικά βιβλία κάνουν λόγο για Ιωνες, αποφεύγοντας να διευκρινίσουν την ελληνικότητα των ιωνικών και άλλων ελληνικών φύλων που ζούσαν στην περιοχή. Ωστόσο, τα βιβλία δεν φτάνουν πια (όπως έκαναν τη δεκαετία του 1930) στο σημείο να υποστηρίξουν τη θέση του ατατουρκισμού, ότι κάθε λαός που ζούσε κατά την αρχαιότητα στη Μικρά Ασία ήταν τουρκικός - σε μια προσπάθεια να αποκτήσει ιστορικό βάθος και νομιμοποίηση η τουρκική παρουσία στην περιοχή.
Σε πολύ μεγάλο βαθμό, τα σχολικά βιβλία Ιστορίας συνεχίζουν σε ό,τι αφορά τον εθνικό Αλλο να κινούνται μεροληπτικά, εξυπηρετώντας περισσότερο πολιτικούς και ιδεολογικούς σκοπούς, παρά την επιστήμη της Ιστορίας. Η επιστημονική Ιστορία, αυτή των πανεπιστημίων και των ερευνητών, έχει πάψει να είναι εθνοκεντρική εδώ και δεκαετίες» μας λέει η ιστορικός Χριστίνα Κουλούρη, που διηύθυνε την τετράτομη έκδοση «Εναλλακτικό Εκπαιδευτικό Υλικό για τη Διδασκαλία της Νεότερης Ιστορίας της Νοτιοανατολικής Ευρώπης», που απευθύνεται στους μαθητές των χωρών της Βαλκανικής. Η Ιστορία πρέπει να είναι κριτική και ο ιστορικός να βασίζεται σε πηγές. Η εθνοκεντρική Ιστορία είναι μονόπλευρη και καταλήγει να είναι δόγμα. Βασίζεται κατ' εξοχήν στη διαστρέβλωση και την αποσιώπηση και επομένως αντιφάσκει με τον ίδιο τον ορισμό της ιστορικής επιστήμης.
Το ζήτημα της εικόνας του εθνικού Αλλου στο σχολείο δεν αφορά μόνο τα βιβλία Ιστορίας, αλλά συνολικά το εκπαιδευτικό σύστημα. Πρέπει να εξεταστούν επίσης τα βιβλία άλλων μαθημάτων, κυρίως η Γεωγραφία και η Γλώσσα, και ακόμη η διδακτέα ύλη, η μέθοδος διδασκαλίας, οι παραδόσεις των εκπαιδευτικών και ο τρόπος εξέτασης. Αν οι μαθητές αναγκάζονται να αποστηθίζουν χωρίς να κατανοούν (κάτι από το οποίο πάσχει το ελληνικό σχολείο), ακόμη και το καλύτερο βιβλίο Ιστορίας είναι καταδικασμένο να μισηθεί ή να ξεχαστεί.
«Τα στερεότυπα βασίζονται στην άγνοια και όχι στη γνώση» λέει η κ. Κουλούρη. Αν προσφέραμε στα παιδιά περισσότερη ουσιαστική γνώση, που βασίζεται στην κατανόηση και όχι στην αποστήθιση, θα τους δίναμε τα εφόδια να αναπτύξουν την κριτική ικανότητα για να ερμηνεύσουν το παρόν (και το ρόλο τον δικό τους ως πολιτών) όχι μόνο της Ελλάδας, αλλά και της Ευρώπης και του κόσμου.
Ο τρόπος διδασκαλίας της Ιστορίας στην Ελλάδα και στην Τουρκία έχει οδηγήσει στα αντίθετα αποτελέσματα. Ο κ. Μήλλας έκανε το 1994 μια πιλοτική έρευνα στην Αγκυρα, ζητώντας από 115 πρωτοετείς φοιτητές έξι πανεπιστημιακών τμημάτων να απαντήσουν σε βασικές ερωτήσεις Ιστορίας. Τα αποτελέσματα αποκάλυψαν μεγάλη σύγχυση εννοιών, χρονολογικές ασυνέπειες και έλλειψη βασικών γνώσεων. Το 80% απάντησε, για παράδειγμα, ότι πρώτα διαλύθηκε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία και μετά η Ρωμαϊκή και το κράτος των Σελτζούκων. Σε προηγούμενη άτυπη έρευνά του, μεγάλος αριθμός πρωτοετών φοιτητών είχε απαντήσει ότι ένα γνωστό τζαμί της Κωνσταντινούπολης είχε χτιστεί πριν από την Αγία Σοφία. Αυτό σημαίνει ότι την Ιστορία την αποστηθίζουμε» λέει ο κ. Μήλλας «κι έτσι καταλήγουμε να φτιάχνουμε φανταράκια, όχι σκεπτόμενους ανθρώπους.
Στο πλαίσιο της ελληνο-τουρκικής προσέγγισης, τα υπουργεία Παιδείας της Ελλάδας και της Τουρκίας έχουν συστήσει επιτροπές που μελετούν τα σχολικά βιβλία Ιστορίας, με σκοπό να καταθέσουν προτάσεις για την αμοιβαία διόρθωση της μεροληπτικής εικόνας του εθνικού Αλλου. Η βελτίωση των βιβλίων Ιστορίας γίνεται, δηλαδή, αντικείμενο διμερούς διαπραγμάτευσης, μπαίνοντας και πάλι στο ζύγι της πολιτικής και της ιδεολογίας, αυτήν τη φορά από την πόρτα της ελληνο-τουρκικής προσέγγισης.
«Αν, δηλαδή, η άλλη πλευρά τρελαθεί και δεν θέλει να διορθώσει τα βιβλία της, πρέπει εμείς να την ακολουθήσουμε;» αναρωτιέται ο κύριος Μήλλας. Μερικοί νομίζουν ότι, εμπεδώνοντας φανατισμό στα παιδιά μας, θα εξασφαλίσουμε καλούς μαχητές και ότι, αν διορθώσουμε τα βιβλία, θα χάσουμε μαχητές. Γι' αυτό ζητούν από την άλλη πλευρά να κάνει κι εκείνη διορθώσεις, λες και κάνουμε πρόγραμμα αμοιβαίου αφοπλισμού. Εγώ, όμως, δεν πιστεύω ότι ο φανατισμός και το ψέμα εξασφαλίζουν καλύτερη άμυνα, ούτε ότι πρέπει το σχολείο να βγάζει φανταράκια στη θέση των σκεπτόμενων ανθρώπων. Πρέπει να φροντίσουμε τα βιβλία μας να είναι ισορροπημένα για να δώσουμε πρώτα απ' όλα καλή παιδεία στα δικά μας παιδιά.
____________
Αντιπαραβάλλοντας τα βιβλία Ιστορίας της Ελλάδας και της Τουρκίας
***
ΤΟΥΡΚΙΑ
Το σύστημα των πολλαπλών σχολικών βιβλίων επιτρέπει να κυκλοφορούν πολλά διαφορετικά βιβλία Ιστορίας για κάθε τάξη, ωστόσο οι οδηγίες του Εθνικού Συμβουλίου Εκπαίδευσης και Αγωγής είναι τόσο λεπτομερείς και αυστηρές, που τα βιβλία δεν έχουν σημαντικές διαφορές.
Η πρωτοβάθμια εκπαίδευση στην Τουρκία είναι υποχρεωτική και διαρκεί οκτώ χρόνια (ισοδυναμεί με τις έξι τάξεις του Δημοτικού και τις δύο πρώτες τάξεις του Γυμνασίου της ελληνικής εκπαίδευσης). Η δευτεροβάθμια, που δεν είναι υποχρεωτική, διαρκεί τέσσερα χρόνια (ισοδυναμεί με την Γ' Γυμνασίου και τις τρεις τάξεις του Λυκείου).
Δεν είναι όλα τα βιβλία αμιγώς ιστορικά, αλλά κάποια συνδυάζουν την Ιστορία με τη Γεωγραφία ή με άλλες γλώσσες: Τα σχετικά μαθήματα ανά τάξη έχουν ως εξής: Πρωτοβάθμια: Α'-Γ': «Γνώσεις για τη Ζωή», Δ'-Ζ': «Κοινωνικές Γνώσεις», Η': «Ιστορία των Μεταρρυθμίσεων της Τουρκικής Δημοκρατίας και ο Ατατουρκισμός. Δευτεροβάθμια: Α': «Γενική Τουρκική Ιστορία» (2000 π.Χ. - 1400 μ.Χ.), Β' και Γ': «Οθωμανική Ιστορία» (1300 -1922).
Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση
Το βιβλίο της Β' Τάξης αναφέρεται στη Θεσσαλονίκη ως γενέθλια πόλη του Κεμάλ Ατατούρκ (περιλαμβάνοντας φωτογραφία του σπιτιού του) και στις νίκες του μέχρι την απελευθέρωση της Σμύρνης «από την εχθρική κατοχή», χωρίς να κατονομάζει τον εχθρό.
Το βιβλίο της Δ' Τάξης περιλαμβάνει φωτογραφία της Αγια-Σοφιάς και πίνακα με τις σημαντικότερες γιορτές μουσουλμάνων και χριστιανών.
Στο βιβλίο της ΣΤ' Τάξης οι Ελληνες αναφέρονται μεταξύ των πολιτισμών της Ανατολής. Δημοσιεύεται φωτογραφία των αρχαιοτήτων της Περγάμου, με το σχόλιο ότι η Ανατολή είναι υπαίθριο μουσείο.
Στο βιβλίο της Ζ' Τάξης οι Ελληνες εμφανίζονται ως εχθροί στο πλαίσιο της Μικρασιατικής Εκστρατείας - που, με μια φράση, συνδέεται με τη μάχη του Ματζικέρτ: «Η μεγάλη επίθεση που άρχισε στις 22 Αυγούστου για να πεταχτεί εξ ολοκλήρου ο εχθρικός στρατός από την πατρίδα μας, και έληξε στις 30 Αυγούστου, ήταν ο τελευταίος κρίκος του αγώνα μετά το Ματζικέρτ, για να γίνει η Ανατολή τουρκική πατρίδα.
Το βιβλίο αναφέρεται στον ελληνικό μεγαλοϊδεατισμό ως διαχρονική απειλή, που εκδηλώνεται στην απόπειρα κατάκτησης της Κύπρου, στην τάση μετατροπής του Αιγαίου σε ελληνική θάλασσα, στην πολιτική στήριξη της τρομοκρατίας στην Τουρκία, στην καταπίεση των Τούρκων της δυτικής Θράκης και στην παρεμπόδιση της εισόδου της Τουρκίας στην Ε.Ε.
Ωστόσο, σε άλλο κεφάλαιο, δίπλα στη φωτογραφία του σπιτιού του Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη, αναφέρεται: «Οι κυβερνήσεις της Ελλάδας ασκούν πιέσεις στη μειονότητα, αλλά γίνεται προσπάθεια αυτά τα θέματα να επιλυθούν με διαπραγματεύσεις. Οι σχέσεις Ελλάδας - Τουρκίας τα τελευταία χρόνια, με τις προσπάθειες και των δύο χωρών, έχουν μπει σε περίοδο ανάπτυξης.
Τέλος, σημειώνεται ότι οι Ελληνες είχαν τάση ανεξαρτητοποίησης από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και γίνεται συνοπτική αναφορά στην καταστολή της Ελληνικής Επανάστασης.
Το βιβλίο της Η' Τάξης αναφέρεται στην ελληνική απόβαση στη Σμύρνη, που έγινε «με την παρότρυνση και στήριξη των ξένων δυνάμεων», και επίσης, χωρίς να τις κατονομάζει, στις μειονότητες - που ενώ «επί αιώνες ζούσαν μια ήρεμη και ήσυχη ζωή, υποδέχτηκαν με μεγάλη χαρά τον ελληνικό στρατό. Τώρα ονειρεύονταν να καταλάβουν μέρος των εδαφών της Τουρκίας. Προστίθεται ότι το Πατριαρχείο έπαιρνε εντολές απευθείας από την ελληνική κυβέρνηση για αντιτουρκική δράση.
Υπάρχουν αναφορές στην πρώτη σφαίρα κατά των Ελλήνων, στο βομβαρδισμό του διοικητηρίου της Σμύρνης, στη θανάτωση των τούρκων αξιωματικών και σε άλλες μάχες, όπως επίσης στην υποχώρηση του ελληνικού στρατού, ο οποίος, προχωρώντας προς τη Σμύρνη, «έκαιγε και γκρέμιζε τα χωριά και τις πόλεις από τις οποίες περνούσε. Η ίδια η καταστροφή της Σμύρνης δεν αναφέρεται, ούτε η ανταλλαγή των πληθυσμών και το μετέπειτα σύμφωνο ειρήνης Κεμάλ Ατατούρκ - Ελευθερίου Βενιζέλου.
Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση
Το βιβλίο της Α' Τάξης αποκαλεί, αναχρονιστικά, την Ανατολία Τουρκία και δεν προσδιορίζει ως ελληνικά φύλα τους Λύδιους, τους Φρύγες και τους Ιωνες που την κατοικούσαν στην αρχαιότητα. Η αναφορά στο Βυζάντιο είναι σύντομη, χωρίς να αναφέρεται ότι γλώσσα του κράτους ήταν η ελληνική. Ο Πατριάρχης αναφέρεται ως ο θρησκευτικός ηγέτης των Ορθόδοξων όλου του κόσμου.
Το βιβλίο συνδέει τις μάχες του Ματζικέρτ και του Μυριοκέφαλου του 11ου και του 12ου αι. με τις στρατιωτικές επιτυχίες του Κεμάλ Ατατούρκ κατά του ελληνικού στρατού τον 20ό αι., μιλώντας για το «τουρκικό έθνος που θέλησαν έπειτα από αιώνες να το κάνουν να μείνει ορφανό από πατρίδα, αλλά αυτό, με την ηγεσία του Μουσταφά Κεμάλ, νίκησε στον απελευθερωτικό πόλεμο και απέδειξε ότι η Ανατολή είναι τουρκική πατρίδα.
Το βιβλίο της Β' Τάξης αποκαλεί την Ελληνική Επανάσταση εξέγερση και την αποδίδει στον μεγαλοϊδεατισμό της Εθνικής Εταιρείας, όπως αποκαλείται αναχρονιστικά η Φιλική Εταιρεία. Αναφέρει ότι ο Μωάμεθ ο Πορθητής έδωσε αυτονομία στους Ορθόδοξους, ώστε να μη στραφούν στη Δύση, ότι η τοπική αυτοδιοίκηση ήταν ανεξάρτητη, ότι οι Ελληνες ήταν ελεύθεροι στις θάλασσες και ότι είχε δημιουργηθεί μια αστική τάξη εμπόρων. Σε άλλο σημείο χαρακτηρίζει παράλειψη του Οθωμανικού Κράτους το να μην επιβάλει ενιαία εκπαίδευση, επιτρέποντας την ύπαρξη μειονοτικών σχολείων - τα οποία, όμως, ωφέλησαν, όπως λέει, τη γενική παιδεία, σε αντίθεση με τα σχολεία των Γάλλων και των Αμερικανών στη νοτιοδυτική Τουρκία, που ωθούσαν τις μειονότητες σε απόσχιση.
Το Πατριαρχείο κατηγορείται για συνεργασία με την Ελλάδα, με σκοπό την προσάρτηση του Πόντου. Κατηγορείται, μάλιστα, η σημερινή Ελλάδα ότι ιδρύει ποντιακά σωματεία, ότι αναγνώρισε την ποντιακή γενοκτονία και ότι βάζει την αναγνώριση της ποντιακής γενοκτονίας όρο για την ένταξη της Τουρκίας στην Ευρώπη. Η Ελλάδα έχει κάνει εθνική της πολιτική την τριβή και την ένταση με την Τουρκία» γράφει «και με νόμο καθιέρωσε την 19η Μαΐου ως ημέρα μνήμης της δήθεν γενοκτονίας των Ποντίων. Τα θρησκευτικά ιδρύματα και οι κληρικοί παίζουν πρωταρχικό ρόλο στην εμφάνιση αυτών των θεμάτων και το Πατριαρχείο είναι το ίδρυμα που πρωτοστάτησε στις απόπειρες ίδρυσης ποντιακού κράτους. Το βιβλίο της Γ' Τάξης αναφέρεται στην ίδια περίοδο και έχει παρόμοια δομή με αυτό της Β' Τάξης.
(Τα στοιχεία προέρχονται από το άρθρο «Σχολικά βιβλία Ιστορίας Ελλάδας - Τουρκίας: μια επίκαιρη συγκριτική θεώρηση με έμφαση στα θέματα ελληνοτουρκικού ενδιαφέροντος» του Αντώνιου Χατζόπουλου, δρα Θεολογίας, Σχολικού Συμβούλου Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, και αναφέρεται στα σχολικά βιβλία της περιόδου 2007-2008. Εν τω μεταξύ, έχει ανακοινωθεί αναθεώρηση των τουρκικών σχολικών βιβλίων Ιστορίας, ούτως ώστε τα παιδιά να μαθαίνουν και την άλλη εκδοχή).
***
Το σύστημα των πολλαπλών σχολικών βιβλίων επιτρέπει να κυκλοφορούν πολλά διαφορετικά βιβλία Ιστορίας για κάθε τάξη, ωστόσο οι οδηγίες του Εθνικού Συμβουλίου Εκπαίδευσης και Αγωγής είναι τόσο λεπτομερείς και αυστηρές, που τα βιβλία δεν έχουν σημαντικές διαφορές.
Η πρωτοβάθμια εκπαίδευση στην Τουρκία είναι υποχρεωτική και διαρκεί οκτώ χρόνια (ισοδυναμεί με τις έξι τάξεις του Δημοτικού και τις δύο πρώτες τάξεις του Γυμνασίου της ελληνικής εκπαίδευσης). Η δευτεροβάθμια, που δεν είναι υποχρεωτική, διαρκεί τέσσερα χρόνια (ισοδυναμεί με την Γ' Γυμνασίου και τις τρεις τάξεις του Λυκείου).
Δεν είναι όλα τα βιβλία αμιγώς ιστορικά, αλλά κάποια συνδυάζουν την Ιστορία με τη Γεωγραφία ή με άλλες γλώσσες: Τα σχετικά μαθήματα ανά τάξη έχουν ως εξής: Πρωτοβάθμια: Α'-Γ': «Γνώσεις για τη Ζωή», Δ'-Ζ': «Κοινωνικές Γνώσεις», Η': «Ιστορία των Μεταρρυθμίσεων της Τουρκικής Δημοκρατίας και ο Ατατουρκισμός. Δευτεροβάθμια: Α': «Γενική Τουρκική Ιστορία» (2000 π.Χ. - 1400 μ.Χ.), Β' και Γ': «Οθωμανική Ιστορία» (1300 -1922).
Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση
Το βιβλίο της Β' Τάξης αναφέρεται στη Θεσσαλονίκη ως γενέθλια πόλη του Κεμάλ Ατατούρκ (περιλαμβάνοντας φωτογραφία του σπιτιού του) και στις νίκες του μέχρι την απελευθέρωση της Σμύρνης «από την εχθρική κατοχή», χωρίς να κατονομάζει τον εχθρό.
Το βιβλίο της Δ' Τάξης περιλαμβάνει φωτογραφία της Αγια-Σοφιάς και πίνακα με τις σημαντικότερες γιορτές μουσουλμάνων και χριστιανών.
Στο βιβλίο της ΣΤ' Τάξης οι Ελληνες αναφέρονται μεταξύ των πολιτισμών της Ανατολής. Δημοσιεύεται φωτογραφία των αρχαιοτήτων της Περγάμου, με το σχόλιο ότι η Ανατολή είναι υπαίθριο μουσείο.
Στο βιβλίο της Ζ' Τάξης οι Ελληνες εμφανίζονται ως εχθροί στο πλαίσιο της Μικρασιατικής Εκστρατείας - που, με μια φράση, συνδέεται με τη μάχη του Ματζικέρτ: «Η μεγάλη επίθεση που άρχισε στις 22 Αυγούστου για να πεταχτεί εξ ολοκλήρου ο εχθρικός στρατός από την πατρίδα μας, και έληξε στις 30 Αυγούστου, ήταν ο τελευταίος κρίκος του αγώνα μετά το Ματζικέρτ, για να γίνει η Ανατολή τουρκική πατρίδα.
Το βιβλίο αναφέρεται στον ελληνικό μεγαλοϊδεατισμό ως διαχρονική απειλή, που εκδηλώνεται στην απόπειρα κατάκτησης της Κύπρου, στην τάση μετατροπής του Αιγαίου σε ελληνική θάλασσα, στην πολιτική στήριξη της τρομοκρατίας στην Τουρκία, στην καταπίεση των Τούρκων της δυτικής Θράκης και στην παρεμπόδιση της εισόδου της Τουρκίας στην Ε.Ε.
Ωστόσο, σε άλλο κεφάλαιο, δίπλα στη φωτογραφία του σπιτιού του Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη, αναφέρεται: «Οι κυβερνήσεις της Ελλάδας ασκούν πιέσεις στη μειονότητα, αλλά γίνεται προσπάθεια αυτά τα θέματα να επιλυθούν με διαπραγματεύσεις. Οι σχέσεις Ελλάδας - Τουρκίας τα τελευταία χρόνια, με τις προσπάθειες και των δύο χωρών, έχουν μπει σε περίοδο ανάπτυξης.
Τέλος, σημειώνεται ότι οι Ελληνες είχαν τάση ανεξαρτητοποίησης από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και γίνεται συνοπτική αναφορά στην καταστολή της Ελληνικής Επανάστασης.
Το βιβλίο της Η' Τάξης αναφέρεται στην ελληνική απόβαση στη Σμύρνη, που έγινε «με την παρότρυνση και στήριξη των ξένων δυνάμεων», και επίσης, χωρίς να τις κατονομάζει, στις μειονότητες - που ενώ «επί αιώνες ζούσαν μια ήρεμη και ήσυχη ζωή, υποδέχτηκαν με μεγάλη χαρά τον ελληνικό στρατό. Τώρα ονειρεύονταν να καταλάβουν μέρος των εδαφών της Τουρκίας. Προστίθεται ότι το Πατριαρχείο έπαιρνε εντολές απευθείας από την ελληνική κυβέρνηση για αντιτουρκική δράση.
Υπάρχουν αναφορές στην πρώτη σφαίρα κατά των Ελλήνων, στο βομβαρδισμό του διοικητηρίου της Σμύρνης, στη θανάτωση των τούρκων αξιωματικών και σε άλλες μάχες, όπως επίσης στην υποχώρηση του ελληνικού στρατού, ο οποίος, προχωρώντας προς τη Σμύρνη, «έκαιγε και γκρέμιζε τα χωριά και τις πόλεις από τις οποίες περνούσε. Η ίδια η καταστροφή της Σμύρνης δεν αναφέρεται, ούτε η ανταλλαγή των πληθυσμών και το μετέπειτα σύμφωνο ειρήνης Κεμάλ Ατατούρκ - Ελευθερίου Βενιζέλου.
Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση
Το βιβλίο της Α' Τάξης αποκαλεί, αναχρονιστικά, την Ανατολία Τουρκία και δεν προσδιορίζει ως ελληνικά φύλα τους Λύδιους, τους Φρύγες και τους Ιωνες που την κατοικούσαν στην αρχαιότητα. Η αναφορά στο Βυζάντιο είναι σύντομη, χωρίς να αναφέρεται ότι γλώσσα του κράτους ήταν η ελληνική. Ο Πατριάρχης αναφέρεται ως ο θρησκευτικός ηγέτης των Ορθόδοξων όλου του κόσμου.
Το βιβλίο συνδέει τις μάχες του Ματζικέρτ και του Μυριοκέφαλου του 11ου και του 12ου αι. με τις στρατιωτικές επιτυχίες του Κεμάλ Ατατούρκ κατά του ελληνικού στρατού τον 20ό αι., μιλώντας για το «τουρκικό έθνος που θέλησαν έπειτα από αιώνες να το κάνουν να μείνει ορφανό από πατρίδα, αλλά αυτό, με την ηγεσία του Μουσταφά Κεμάλ, νίκησε στον απελευθερωτικό πόλεμο και απέδειξε ότι η Ανατολή είναι τουρκική πατρίδα.
Το βιβλίο της Β' Τάξης αποκαλεί την Ελληνική Επανάσταση εξέγερση και την αποδίδει στον μεγαλοϊδεατισμό της Εθνικής Εταιρείας, όπως αποκαλείται αναχρονιστικά η Φιλική Εταιρεία. Αναφέρει ότι ο Μωάμεθ ο Πορθητής έδωσε αυτονομία στους Ορθόδοξους, ώστε να μη στραφούν στη Δύση, ότι η τοπική αυτοδιοίκηση ήταν ανεξάρτητη, ότι οι Ελληνες ήταν ελεύθεροι στις θάλασσες και ότι είχε δημιουργηθεί μια αστική τάξη εμπόρων. Σε άλλο σημείο χαρακτηρίζει παράλειψη του Οθωμανικού Κράτους το να μην επιβάλει ενιαία εκπαίδευση, επιτρέποντας την ύπαρξη μειονοτικών σχολείων - τα οποία, όμως, ωφέλησαν, όπως λέει, τη γενική παιδεία, σε αντίθεση με τα σχολεία των Γάλλων και των Αμερικανών στη νοτιοδυτική Τουρκία, που ωθούσαν τις μειονότητες σε απόσχιση.
Το Πατριαρχείο κατηγορείται για συνεργασία με την Ελλάδα, με σκοπό την προσάρτηση του Πόντου. Κατηγορείται, μάλιστα, η σημερινή Ελλάδα ότι ιδρύει ποντιακά σωματεία, ότι αναγνώρισε την ποντιακή γενοκτονία και ότι βάζει την αναγνώριση της ποντιακής γενοκτονίας όρο για την ένταξη της Τουρκίας στην Ευρώπη. Η Ελλάδα έχει κάνει εθνική της πολιτική την τριβή και την ένταση με την Τουρκία» γράφει «και με νόμο καθιέρωσε την 19η Μαΐου ως ημέρα μνήμης της δήθεν γενοκτονίας των Ποντίων. Τα θρησκευτικά ιδρύματα και οι κληρικοί παίζουν πρωταρχικό ρόλο στην εμφάνιση αυτών των θεμάτων και το Πατριαρχείο είναι το ίδρυμα που πρωτοστάτησε στις απόπειρες ίδρυσης ποντιακού κράτους. Το βιβλίο της Γ' Τάξης αναφέρεται στην ίδια περίοδο και έχει παρόμοια δομή με αυτό της Β' Τάξης.
(Τα στοιχεία προέρχονται από το άρθρο «Σχολικά βιβλία Ιστορίας Ελλάδας - Τουρκίας: μια επίκαιρη συγκριτική θεώρηση με έμφαση στα θέματα ελληνοτουρκικού ενδιαφέροντος» του Αντώνιου Χατζόπουλου, δρα Θεολογίας, Σχολικού Συμβούλου Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, και αναφέρεται στα σχολικά βιβλία της περιόδου 2007-2008. Εν τω μεταξύ, έχει ανακοινωθεί αναθεώρηση των τουρκικών σχολικών βιβλίων Ιστορίας, ούτως ώστε τα παιδιά να μαθαίνουν και την άλλη εκδοχή).
***
ΕΛΛΑΔΑ
Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση
Ιστορία Ε' Δημοτικού: Στα βυζαντινά χρόνια
Οι μαθητές μαθαίνουν για τον πολιτισμό των Αράβων, που όχι μόνο σεβάστηκε και δέχτηκε επιδράσεις από τον βυζαντινό και τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό, αλλά και συνέβαλε στη διάσωση και διάδοση του αρχαίου πολιτισμού μέσα από τις μεταφράσεις αρχαίων συγγραφέων στα αραβικά.
Ανάμεσα στις πηγές που συνοδεύουν τη λυρική περιγραφή της Αλωσης της Πόλης, παρατίθενται δύο πηγές ενός τούρκου περιηγητή του 17ου αι. Επίσης, την αναφορά στη μάχη του Ματζικέρτ συνοδεύει απόσπασμα του Μ. Ψελλού για τη μεγαλοθυμία του αρχηγού των Σελτζούκων.
Ενδιαφέρον έχει η αναφορά στον Μωάμεθ, που «πήρε στοιχεία πίστης από τις μονοθεϊστικές θρησκείες, το χριστιανισμό και τον ιουδαϊσμό, και λατρείας από την περσική και την αραβική παράδοση κι έφτιαξε μια νέα θρησκεία, τον ισλαμισμό.
Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση
Β' Γυμνασίου: Μεσαιωνική και Νεότερη Ιστορία
Το βιβλίο περιλαμβάνει εκτενείς αναφορές στον αναπτυγμένο πολιτισμό των Αράβων και στη συνεισφορά τους στον παγκόσμιο πολιτισμό. Ψύχραιμη είναι η παρουσίαση της τουρκοκρατούμενης Ελλάδας.
Γ' Γυμνασίου: Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία
Σκόρπιες αναφορές σε τουρκικές σφαγές ελλήνων αμάχων και καμία αναφορά σε ελληνικές σφαγές τούρκων αμάχων.
Ωστόσο, σε παραθέματα πηγών, το βιβλίο αναφέρει τον εθνικισμό στις αιτίες του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, αντιπαραθέτει στον «ενθουσιασμό των Ελλήνων» για την απόβαση στη Σμύρνη την «οργή των Τούρκων», όπως αναδύεται από τουρκικό υπόμνημα διαμαρτυρίας, και κρατά ίσες αποστάσεις στη Μικρά Ασία: «όσο η τουρκοποίηση της "οθωμανικής" εξουσίας νομιμοποιεί την πολιτική του ελληνικού κράτους, άλλο τόσο και η ελληνοποίηση των Ρωμιών νομιμοποιεί την πολιτική των Νεοτούρκων.
Χωρίς να παραλείπει να μιλήσει για την «αληθινή τραγωδία» του ελληνισμού με την εξόντωση εκατοντάδων χιλιάδων Ελλήνων (όπως τους ονομάζει) της Μ. Ασίας και του Πόντου, το κεφάλαιο για το «τουρκικό εθνικό κίνημα» καταλήγει με την επισήμανση ότι, για τους Τούρκους και τους Ελληνες, «η υλοποίηση των εθνικών ονείρων του ενός προϋπέθετε τη ματαίωση των εθνικών ονείρων του άλλου.
Σημειώνεται η ρατσιστική αντιμετώπιση που είχαν στην Ελλάδα πολλοί πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία.
Β' Λυκείου, Θέματα Ιστορίας, Μάθημα Επιλογής
Το ειδικό κεφάλαιο για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις δεν ξεφεύγει από τα ελληνικά εθνοκεντρικά ιδεολογήματα. Ο μεγαλοϊδεατισμός των Ελλήνων εξωραΐζεται και δεν συμπεριλαμβάνεται στους λόγους της Μικρασιατικής Καταστροφής, η οποία αποδίδεται, σύμφωνα με το χαρακτηριστικό μοτίβο του εθνοκεντρικού ελληνικού αφηγήματος, αφ' ενός, στην ελληνική διχόνοια και, αφ' ετέρου, στη στάση των ξένων δυνάμεων.
Εθνοκεντρική, όμως, είναι και η αναφορά του σχολικού βιβλίου στις ελληνο-τουρκικές διαφορές στο Αιγαίο: «Η Τουρκία όμως αρνείται να προσφύγει στο Διεθνές Δικαστήριο και προτιμά να διατηρεί την ένταση και την αντιπαλότητα στις ελληνο-τουρκικές σχέσεις, με την προσδοκία ότι αργά ή γρήγορα η Αθήνα θα υποχρεωθεί, υπό την πίεση των τουρκικών απειλών, να καθίσει στην τράπεζα των διαπραγματεύσεων και να συζητήσει τις τουρκικές διεκδικήσεις στο Αιγαίο.
Β' Γενικού Λυκείου (Γενικής Παιδείας): Ιστορία του Μεσαιωνικού και του Νεότερου Κόσμου (565-1815)
Η αναφορά στη «σφοδρότητα των αραβο-βυζαντινών συγκρούσεων» συνοδεύεται από την επισήμανση ότι «οι σχέσεις με τους Αραβες δεν ήταν πάντα εχθρικές» και ότι οι δύο λαοί συχνά ανέπτυσσαν πολιτιστικές και εμπορικές σχέσεις.
Στην ενότητα για την Αλωση της Κωνσταντινούποληςπεριλαμβάνεται απόσπασμα από χρονικό, με φρικιαστικά στιγμιότυπα από τη μάχη, στο οποίο η θηριωδία αφορά εξίσου και τις δύο πλευρές - είναι χαρακτηριστικό της εμπόλεμης κατάστασης και όχι του ενός ή του άλλου λαού.
Το ίδιο συμβαίνει με τις σφαγές και τις λεηλασίες. Διαπράχθηκαν τόσο μετά την Αλωση της Πόλης όσο και νωρίτερα, κατά την εξάπλωση του ισλάμ, με καταλήψεις πόλεων της Μικράς Ασίας, που «συνοδεύονταν από λεηλασίες και φοβερές σφαγές, καθώς οι επιδρομείς εμπνέονταν από την ιδέα του αφανισμού των εχθρών του Ισλάμ», αλλά και από τους Βυζαντινούς κατά των Βενετών που ζούσαν στη βυζαντινή αυτοκρατορία τον 12ο αι.
Γ' Τάξη Γενικού Λυκείου: Ιστορία του Νεότερου και του Σύγχρονου Κόσμου (από το 1815 έως σήμερα)
Σε πίνακα με τα σημαντικά γεγονότα της Ελληνικής Επανάστασης, όπως άλλωστε στην αφήγηση του βιβλίου, παρατίθενται πολλές εκτελέσεις ανώτερων κληρικών και μαζικές σφαγές αμάχων που διέπραξαν οι Τούρκοι, καμία όμως ανάλογη περίπτωση βιαιότητας από Ελληνες.
Οι πολιτικές εξελίξεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία με τις μεταρρυθμίσεις της περιόδου του Τανζιμάτ αναφέρονται πολύ συνοπτικά. Πιο λεπτομερείς είναι οι αναφορές στο Κίνημα των Νεοτούρκων, το οποίο, παρά τις υποσχέσεις του (όπως λέει το βιβλίο), είχε στόχο «τον εκτουρκισμό της αυτοκρατορίας», στόχο που «πήρε τη μορφή της εθνοκάθαρσης της αυτοκρατορίας με την εκδίωξη των χριστιανών [...]. Παρατίθεται μυστική διαταγή του υπ. Εσωτερικών Ταλάτ για εκτοπισμούς των Ελλήνων το 1914, καθώς και οι προσπάθειες ανεξαρτητοποίησης των Ελλήνων του Πόντου, όπως τους ονομάζει.
Η Μεγάλη Ιδέα παρουσιάζεται εξωραϊστικά, ως «η εθνική πολιτική που αποσκοπούσε στην απελευθέρωση των ιστορικών ελληνικών χωρών και των τόπων γενικά όπου κατοικούσαν Ελληνες, οι οποίοι στο εξής ονομάστηκαν από την ελεύθερη ελληνική εστία αλύτρωτοι Ελληνες. Αλλωστε, το βιβλίο φαίνεται να θεωρεί τη Μεγάλη Ιδέα φυσική εξέλιξη της ελλιπούς ολοκλήρωσης της Επανάστασης: «Η μικρή Ελλάδα της εποχής ήταν ο "αρραβώνας" του "περιούσιου λαού" με τον Κύριό του για τη μέλλουσα ολοκλήρωση της απελευθέρωσης όλων των Ελλήνων, σύμφωνα με μεταγενέστερη ευσεβή εθνική ευχή.
Στη Μικρασιατική Εκστρατεία παρατίθεται πηγή που μαρτυρά προσβλητική συμπεριφορά των ελλήνων στρατιωτών έναντι των τουρκικών πληθυσμών, ακολουθούμενη από πηγή που περιγράφει το λιντσάρισμα του μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσοστόμου μετά την Καταστροφή της Σμύρνης.
____________
Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση
Ιστορία Ε' Δημοτικού: Στα βυζαντινά χρόνια
Οι μαθητές μαθαίνουν για τον πολιτισμό των Αράβων, που όχι μόνο σεβάστηκε και δέχτηκε επιδράσεις από τον βυζαντινό και τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό, αλλά και συνέβαλε στη διάσωση και διάδοση του αρχαίου πολιτισμού μέσα από τις μεταφράσεις αρχαίων συγγραφέων στα αραβικά.
Ανάμεσα στις πηγές που συνοδεύουν τη λυρική περιγραφή της Αλωσης της Πόλης, παρατίθενται δύο πηγές ενός τούρκου περιηγητή του 17ου αι. Επίσης, την αναφορά στη μάχη του Ματζικέρτ συνοδεύει απόσπασμα του Μ. Ψελλού για τη μεγαλοθυμία του αρχηγού των Σελτζούκων.
Ενδιαφέρον έχει η αναφορά στον Μωάμεθ, που «πήρε στοιχεία πίστης από τις μονοθεϊστικές θρησκείες, το χριστιανισμό και τον ιουδαϊσμό, και λατρείας από την περσική και την αραβική παράδοση κι έφτιαξε μια νέα θρησκεία, τον ισλαμισμό.
Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση
Β' Γυμνασίου: Μεσαιωνική και Νεότερη Ιστορία
Το βιβλίο περιλαμβάνει εκτενείς αναφορές στον αναπτυγμένο πολιτισμό των Αράβων και στη συνεισφορά τους στον παγκόσμιο πολιτισμό. Ψύχραιμη είναι η παρουσίαση της τουρκοκρατούμενης Ελλάδας.
Γ' Γυμνασίου: Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία
Σκόρπιες αναφορές σε τουρκικές σφαγές ελλήνων αμάχων και καμία αναφορά σε ελληνικές σφαγές τούρκων αμάχων.
Ωστόσο, σε παραθέματα πηγών, το βιβλίο αναφέρει τον εθνικισμό στις αιτίες του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, αντιπαραθέτει στον «ενθουσιασμό των Ελλήνων» για την απόβαση στη Σμύρνη την «οργή των Τούρκων», όπως αναδύεται από τουρκικό υπόμνημα διαμαρτυρίας, και κρατά ίσες αποστάσεις στη Μικρά Ασία: «όσο η τουρκοποίηση της "οθωμανικής" εξουσίας νομιμοποιεί την πολιτική του ελληνικού κράτους, άλλο τόσο και η ελληνοποίηση των Ρωμιών νομιμοποιεί την πολιτική των Νεοτούρκων.
Χωρίς να παραλείπει να μιλήσει για την «αληθινή τραγωδία» του ελληνισμού με την εξόντωση εκατοντάδων χιλιάδων Ελλήνων (όπως τους ονομάζει) της Μ. Ασίας και του Πόντου, το κεφάλαιο για το «τουρκικό εθνικό κίνημα» καταλήγει με την επισήμανση ότι, για τους Τούρκους και τους Ελληνες, «η υλοποίηση των εθνικών ονείρων του ενός προϋπέθετε τη ματαίωση των εθνικών ονείρων του άλλου.
Σημειώνεται η ρατσιστική αντιμετώπιση που είχαν στην Ελλάδα πολλοί πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία.
Β' Λυκείου, Θέματα Ιστορίας, Μάθημα Επιλογής
Το ειδικό κεφάλαιο για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις δεν ξεφεύγει από τα ελληνικά εθνοκεντρικά ιδεολογήματα. Ο μεγαλοϊδεατισμός των Ελλήνων εξωραΐζεται και δεν συμπεριλαμβάνεται στους λόγους της Μικρασιατικής Καταστροφής, η οποία αποδίδεται, σύμφωνα με το χαρακτηριστικό μοτίβο του εθνοκεντρικού ελληνικού αφηγήματος, αφ' ενός, στην ελληνική διχόνοια και, αφ' ετέρου, στη στάση των ξένων δυνάμεων.
Εθνοκεντρική, όμως, είναι και η αναφορά του σχολικού βιβλίου στις ελληνο-τουρκικές διαφορές στο Αιγαίο: «Η Τουρκία όμως αρνείται να προσφύγει στο Διεθνές Δικαστήριο και προτιμά να διατηρεί την ένταση και την αντιπαλότητα στις ελληνο-τουρκικές σχέσεις, με την προσδοκία ότι αργά ή γρήγορα η Αθήνα θα υποχρεωθεί, υπό την πίεση των τουρκικών απειλών, να καθίσει στην τράπεζα των διαπραγματεύσεων και να συζητήσει τις τουρκικές διεκδικήσεις στο Αιγαίο.
Β' Γενικού Λυκείου (Γενικής Παιδείας): Ιστορία του Μεσαιωνικού και του Νεότερου Κόσμου (565-1815)
Η αναφορά στη «σφοδρότητα των αραβο-βυζαντινών συγκρούσεων» συνοδεύεται από την επισήμανση ότι «οι σχέσεις με τους Αραβες δεν ήταν πάντα εχθρικές» και ότι οι δύο λαοί συχνά ανέπτυσσαν πολιτιστικές και εμπορικές σχέσεις.
Στην ενότητα για την Αλωση της Κωνσταντινούποληςπεριλαμβάνεται απόσπασμα από χρονικό, με φρικιαστικά στιγμιότυπα από τη μάχη, στο οποίο η θηριωδία αφορά εξίσου και τις δύο πλευρές - είναι χαρακτηριστικό της εμπόλεμης κατάστασης και όχι του ενός ή του άλλου λαού.
Το ίδιο συμβαίνει με τις σφαγές και τις λεηλασίες. Διαπράχθηκαν τόσο μετά την Αλωση της Πόλης όσο και νωρίτερα, κατά την εξάπλωση του ισλάμ, με καταλήψεις πόλεων της Μικράς Ασίας, που «συνοδεύονταν από λεηλασίες και φοβερές σφαγές, καθώς οι επιδρομείς εμπνέονταν από την ιδέα του αφανισμού των εχθρών του Ισλάμ», αλλά και από τους Βυζαντινούς κατά των Βενετών που ζούσαν στη βυζαντινή αυτοκρατορία τον 12ο αι.
Γ' Τάξη Γενικού Λυκείου: Ιστορία του Νεότερου και του Σύγχρονου Κόσμου (από το 1815 έως σήμερα)
Σε πίνακα με τα σημαντικά γεγονότα της Ελληνικής Επανάστασης, όπως άλλωστε στην αφήγηση του βιβλίου, παρατίθενται πολλές εκτελέσεις ανώτερων κληρικών και μαζικές σφαγές αμάχων που διέπραξαν οι Τούρκοι, καμία όμως ανάλογη περίπτωση βιαιότητας από Ελληνες.
Οι πολιτικές εξελίξεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία με τις μεταρρυθμίσεις της περιόδου του Τανζιμάτ αναφέρονται πολύ συνοπτικά. Πιο λεπτομερείς είναι οι αναφορές στο Κίνημα των Νεοτούρκων, το οποίο, παρά τις υποσχέσεις του (όπως λέει το βιβλίο), είχε στόχο «τον εκτουρκισμό της αυτοκρατορίας», στόχο που «πήρε τη μορφή της εθνοκάθαρσης της αυτοκρατορίας με την εκδίωξη των χριστιανών [...]. Παρατίθεται μυστική διαταγή του υπ. Εσωτερικών Ταλάτ για εκτοπισμούς των Ελλήνων το 1914, καθώς και οι προσπάθειες ανεξαρτητοποίησης των Ελλήνων του Πόντου, όπως τους ονομάζει.
Η Μεγάλη Ιδέα παρουσιάζεται εξωραϊστικά, ως «η εθνική πολιτική που αποσκοπούσε στην απελευθέρωση των ιστορικών ελληνικών χωρών και των τόπων γενικά όπου κατοικούσαν Ελληνες, οι οποίοι στο εξής ονομάστηκαν από την ελεύθερη ελληνική εστία αλύτρωτοι Ελληνες. Αλλωστε, το βιβλίο φαίνεται να θεωρεί τη Μεγάλη Ιδέα φυσική εξέλιξη της ελλιπούς ολοκλήρωσης της Επανάστασης: «Η μικρή Ελλάδα της εποχής ήταν ο "αρραβώνας" του "περιούσιου λαού" με τον Κύριό του για τη μέλλουσα ολοκλήρωση της απελευθέρωσης όλων των Ελλήνων, σύμφωνα με μεταγενέστερη ευσεβή εθνική ευχή.
Στη Μικρασιατική Εκστρατεία παρατίθεται πηγή που μαρτυρά προσβλητική συμπεριφορά των ελλήνων στρατιωτών έναντι των τουρκικών πληθυσμών, ακολουθούμενη από πηγή που περιγράφει το λιντσάρισμα του μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσοστόμου μετά την Καταστροφή της Σμύρνης.
____________
Διαβάστε
Θάλεια Δραγώνα, Φαρούκ Μπιρτέκ (επιμ.), «Ελλάδα και Τουρκία: Πολίτης και Εθνος-Κράτος», εκδ. Αλεξάνδρεια, 2006
Μελέτες για τη διαμόρφωση του ελληνικού και του τουρκικού έθνους στην πορεία τους από την Οθωμανική Αυτοκρατορία προς τη Δύση και τη μετάβαση στη νεωτερικότητα.
Αννα Φραγκουδάκη, Θάλεια Δραγώνα (επιμ.), «Τι είν' η πατρίδα μας; - Εθνοκεντρισμός στην εκπαίδευση», εκδ. Αλεξάνδρεια, 1997
Μελέτες για τη συγκρότηση της ελληνικής εθνικής αφήγησης στην ελληνική εκπαίδευση. Η έρευνα των σχολικών εγχειριδίων και των αντιλήψεων των εκπαιδευτικών αναδεικνύει την κατασκευή μιας ταυτότητας ανασφαλούς, που θεωρεί την αρχαιότητα ανυπέρβλητο πρότυπο και απορρίπτει την ετερότητα, βλέποντας τον κόσμο μέσα από την πολύ περιοριστική οπτική του εθνοκεντρισμού.
Ηρακλής Μήλλας, «Εικόνες Ελλήνων και Τούρκων: Σχολικά βιβλία, ιστοριογραφία, λογοτεχνία και εθνικά στερεότυπα», εκδ. Αλεξάνδρεια, 2001
Εκτεταμένη και σε αναλυτικό βάθος μελέτη της εικόνας του εθνικού Αλλου στα σχολικά βιβλία, στην ιστοριογραφία και τη λογοτεχνία.
Θάλεια Δραγώνα, Φαρούκ Μπιρτέκ (επιμ.), «Ελλάδα και Τουρκία: Πολίτης και Εθνος-Κράτος», εκδ. Αλεξάνδρεια, 2006
Μελέτες για τη διαμόρφωση του ελληνικού και του τουρκικού έθνους στην πορεία τους από την Οθωμανική Αυτοκρατορία προς τη Δύση και τη μετάβαση στη νεωτερικότητα.
Αννα Φραγκουδάκη, Θάλεια Δραγώνα (επιμ.), «Τι είν' η πατρίδα μας; - Εθνοκεντρισμός στην εκπαίδευση», εκδ. Αλεξάνδρεια, 1997
Μελέτες για τη συγκρότηση της ελληνικής εθνικής αφήγησης στην ελληνική εκπαίδευση. Η έρευνα των σχολικών εγχειριδίων και των αντιλήψεων των εκπαιδευτικών αναδεικνύει την κατασκευή μιας ταυτότητας ανασφαλούς, που θεωρεί την αρχαιότητα ανυπέρβλητο πρότυπο και απορρίπτει την ετερότητα, βλέποντας τον κόσμο μέσα από την πολύ περιοριστική οπτική του εθνοκεντρισμού.
Ηρακλής Μήλλας, «Εικόνες Ελλήνων και Τούρκων: Σχολικά βιβλία, ιστοριογραφία, λογοτεχνία και εθνικά στερεότυπα», εκδ. Αλεξάνδρεια, 2001
Εκτεταμένη και σε αναλυτικό βάθος μελέτη της εικόνας του εθνικού Αλλου στα σχολικά βιβλία, στην ιστοριογραφία και τη λογοτεχνία.
-*-
