[Εψιλον, 10/1/10]
Πηγαίνοντας στο Κέντρον Ερεύνης Επιστημονικών Ορων και Νεολογισμών της Ακαδημίας Αθηνών, με αφορμή την έκδοση του νέου επιστημονικού τεύχους του που κυκλοφορεί αυτές τις μέρες, είχα κάποιες επιφυλάξεις. Λίγο η αύρα του θεσμού της Ακαδημίας και λίγο η γενική «Ερεύνης» του τίτλου με προδιέθεταν ότι θα συναντήσω την πιο συντηρητική και αυστηρή μορφή καθαρολόγων. Το είδος που θα σε κατακεραυνώσει αν η γλώσσα γλιστρήσει και πεις «ανταπεξέρχομαι» αντί «αντεπεξέρχομαι» ή θα σου υποδείξει να πεις «ταχυφαγείο» αντί «φαστ φουντ», «αμφίψωμο» αντί «σάντουιτς» και «αλεξιβρόχιο» αντί για «ομπρέλα. Αυτές οι υποδείξεις δεν προέρχονται από το Κέντρο - που, όπως και άλλα ερευνητικά κέντρα, έχει την αποστολή να προτείνει ελληνικούς όρους σε νέους επιστημονικούς κλάδους και να αρχειοθετεί τις αθησαύριστες νέες λέξεις που εμφανίζονται στη γλώσσα μας, διορθώνοντας τις λανθασμένες και, όπου το κρίνει απαραίτητο, αντικαθιστώντας τις ξένες με ελληνικές. Αλλά και το Κέντρο έχει προτείνει άλλες αντικαταστάσεις, ορισμένες με εμφανή διάθεση καθαρισμού: «συγκάλυψε» αντί «κουκούλωσε», «μετρητοίς» αντί «ντούκου», «σιωπηρά» αντί «μουλωχτά», λέξεις που συνιστούν «εκχυδαϊσμό» της γλώσσας, σύμφωνα με το Δελτίο Επιστημονικής Ορολογίας και Νεολογισμών που εκδίδει το Κέντρο.
Η γλωσσολόγος Αναστασία Χριστοφίδου - Μαθά, διευθύντρια του Κέντρου εδώ και δύο χρόνια (και για κάποιους μήνες μοναδικό του στέλεχος), έχει επιφυλάξεις για τους δημοσιογράφους. Πριν από πέντε χρόνια ένα άρθρο κυριακάτικης εφημερίδας ειρωνευόταν την πρόταση του Κέντρου να λέμε «σαρωτής» αντί σκάνερ: «το σκάνερ θα παραμείνει (ευτυχώς) σκάνερ και μετά την καθοριστικής σημασίας παρέμβαση της Ακαδημίας...» έγραφε. Ας πούμε, έτσι, χάριν της συζήτησης, ότι γίνεται δεκτός ο όρος σαρωτής· τι θα γίνει, λοιπόν, με το σκανάρισμα της εικόνας ή με τις σκαναρισμένες σελίδες; Υποθέτω ότι θα έχουμε, αντίστοιχα, σάρωμα της εικόνας και σαρωμένες σελίδες!» Το θαυμαστικό και η ειρωνεία περίσσευαν, γιατί η λέξη «σάρωση» σήμερα... σαρώνει: 51.000 εμφανίσεις στο Google έναντι 11.200 που έχει το σκανάρισμα (αν και ο σαρωτής, με 18.000 εμφανίσεις, δεν επικρατεί του σκάνερ που έχει 32.400, ενώ το scanner έχει 9.000.000 εμφανίσεις σε ελληνικές ιστοσελίδες!). Υπάρχουν και άλλα επιτυχημένα παραδείγματα: «χορηγία» αντί σπόνσορινγκ, «κλιμα- τισμός» αντί αιρκοντίσιον, «δημοσκόπηση» αντί γκάλοπ, «υπερβολική δόση» αντί οβερντόουζ.
Για καθεμία από τις πετυχημένες αποδόσεις υπάρχουν δεκάδες που δεν τα κατάφεραν (πολλά από τα παραδείγματα επιτυχημένων ή μη αποδόσεων ξένων λέξεων στα ελληνικά προέρχονται από το βιβλίο του Γιάννη Η. Χάρη "Η γλώσσα, τα λάθη και τα πάθη", εκδ. Πόλις): κάνουμε αερόμπικ και όχι «αεροβίωση», πηγαίνουμε για γουίντ σέρφινγκ (ή για σκέτο σέρφινγκ) και όχι για «ανεμηλασία», βλέπουμε γιουροβίζιον και όχι «ευρωεκπομπή», παθαίνουμε τζετ λαγκ και όχι «βιοαπορρύθμιση. Και για την προσωπική μας καλλιέργεια, διαβάζουμε αντεργκράουντ λογοτεχνία και όχι «υποκοσμική», παρακολουθούμε καλλιτεχνική περφόρμανς και όχι «επίδοση» (ευτυχώς, η επικείμενη έκδοση του Κέντρου προσθέτει την απόδοση «παράσταση») και ακούμε σιντί και όχι «δίσκο πυκνής εγγραφής. Το αγοράζουμε, μάλιστα, από το σιντάδικο· το βάζουμε στη σιντοθήκη και το παίζουμε στη σιντιέρα - αν όχι στο σιντί πλέιερ.
Γιατί κάποιες ελληνικές αποδόσεις καταφέρνουν να γίνουν μέρος της γλώσσας μας και άλλες όχι; Η γλωσσολόγος Μαρία Κακριδή - Φερράρι στο άρθρο της «Μετάφραση ξένων όρων», δημοσιευμένο στη διαδικτυακή Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα, αναφέρεται σε δύο παράγοντες που έχουν επισημανθεί στη βιβλιογραφία: ο ένας έχει να κάνει με «τον ιδεολογικό προσανατολισμό και τους κοινωνικούς ή άλλους στόχους των ομάδων που πρωτοεισάγουν ή χρησιμοποιούν τον όρο, όσο και τη στάση τους απέναντι στη γλώσσα προέλευσής του. Για να δώσουν το δικό τους στίγμα και ανάλογα με τις επιρροές τους, οι έφηβοι θα πουν «φακ οφ» (fuck off), τα λαϊφστάιλ περιοδικά «γουίκεντ» (weekend), οι επιστήμονες «σίνε κβα νον» (sine qua non) και οι πολιτικοί (ίσως, όχι όσο συχνά πρέπει) «μέα κούλπα» (mea culpa).
Ο άλλος παράγοντας έχει να κάνει με την ίδια τη γλώσσα. Το Κέντρο έχει καθορίσει μια σειρά από κριτήρια για την επιτυχή γλωσσική απόδοση των όρων. Μεταξύ αυτών: οι αποδόσεις πρέπει να είναι ακριβείς, σωστές μορφολογικά, κατά το δυνατόν μονολεκτικές, να δίνουν τη δυνατότητα παραγωγής λεκτικών τύπων και να τηρούν την αναλογική αρχή στη γλώσσα.
Το Κέντρο συνιστά, επίσης, να αποφεύγεται η κατά λέξη μετάφραση, αν δεν είναι πρόσφορη, και να προτιμάται η απόδοση της έννοιας σε σωστά ελληνικά. Ο όρος «δημοσκόπηση εξόδου» είναι για το Κέντρο μια απευθείας και αβασάνιστη μετάφραση του έξιτ πολ, που δεν λέει τίποτα στα ελληνικά· γι' αυτό, το Κέντρο προτείνει «μεταδημοσκόπηση. Και επειδή για τους Ελληνες το ποντίκι δεν είναι τόσο χαριτωμένο όσο για τους Αγγλοσάξονες, το Κέντρο προτιμά να αποδίδει το mouse του υπολογιστή ως «εντολέα.
Ενα άλλο κριτήριο του Κέντρου είναι να αποφεύγονται τα λόγια στοιχεία στην απόδοση καθημερινών εννοιών, και αντίστροφα. Ξαφνιάζει λίγο αυτό το κριτήριο, γιατί η Ακαδημία, όπως και πολλοί που προτείνουν αποδόσεις ξένων όρων στα ελληνικά, έχει κατηγορηθεί ότι προτιμά λόγιες και αρχαΐζουσες αποδόσεις, που παραβιάζουν το γλωσσικό αίσθημα του καθημερινού ομιλητή και είναι προγραμμένες να αποτύχουν. Πράγματι, ο ακαδημαϊκός και για ένα διάστημα πρόεδρος της Εφορευτικής Επιτροπής του Κέντρου Αγγελος Βλάχος είχε προτείνει «πλαγγόνα» για το μανεκέν, «αυτοφωνόγραφο» για το πικάπ, «κλείθρον» για το φερμουάρ και άλλα παρόμοια. Αλλά οι προτάσεις αυτές, μολονότι έγιναν από ακαδημαϊκό, δεν υιοθετήθηκαν επισήμως από την Ακαδημία, ούτε στο πλαίσιο λειτουργίας του Κέντρου, και θα ήταν άδικο να χρωματίσουν το έργο του.
«Το πρόβλημα του "αμφίψωμου" για το σάντουιτς, που ο Αγγελος Βλάχος είχε προτείνει ως ακραίο παράδειγμα απόδοσης», λέει η κ. Χριστοφίδου - Μαθά, «είναι κυρίως ότι χρησιμοποιεί μια λόγια λέξη, το "αμφί", για κάτι πάρα πολύ κοινό. Κάποιες φορές, όμως, αναγκαζόμαστε να καταφεύγουμε σε λόγιες λέξεις, διότι δίνουν στη γλώσσα έναν χρήσιμο πλούτο. Προτείνουμε "ενδοκατάστημα" για το shop-in-shop (που έχει το πλεονέκτημα ότι είναι μονολεκτικό) ακόμα και αν το λόγιο "ένδον" δεν ταιριάζει με μια μοντέρνα λογική αγοραπωλησίας. Τι να πεις, όμως; "Εσωκατάστημα"; "Μεσοκατάστημα"; "Μεσομαγαζί";.
Δεν είναι εύκολο να βρεις κατάλληλους όρους. Το Κέντρο προβληματίστηκε πολύ με το e-, που χρησιμοποιείται τελευταία όλο και συχνότερα στον γραπτό λόγο για να δηλώσει κάτι που γίνεται στο διαδίκτυο ή μέσω αυτού: «e-μπόριο», «e-ντυπα» ή «e-πολεοδομία. Πώς να το αποδώσεις; Το «ηλεκτρεμπόριο» παραπέμπει στο «ηλεκτρικός», το «ηλεκτρονοεμπόριο» είναι τεράστια λέξη, το «τηλεμπόριο» είναι αμφίσημο (από την τηλεόραση ή από το τηλέφωνο;) και το «ηλεμπόριο», όπως και το «ηλεμήνυμα», όπως κάποιοι αποδίδουν το e-mail, γίνεται με ένα είδος αποκοπής που το Κέντρο θεωρεί ότι δεν ταιριάζει στη μορφολογική δομή της ελληνικής γλώσσας. Η κ. Χριστοφίδου - Μαθά προτείνει για την απόδοση διαδικτυακών όρων τη χρήση του α' συνθετικού «δικτυο-»: «δικτυοεμπόριο» ή «δικτυοαγορά» για το e-market, «δικτυοτραπεζική» για το internet banking.
Στις προτάσεις του νέου τόμου περιλαμβάνονται επί πλέον: «ταχυδιανομή» για το ντελίβερι, «Ευρωαστυνομία» για τη Europol και «Ευρωστατιστική» για τη Eurostat, αν και το πρώτο μάλλον άργησε. Η αλλαγή πρέπει να γίνει στο σωστό τάιμινγκ - συγγνώμη, στην κατάλληλη συγκυρία, πριν η λέξη φορτιστεί κοινωνιο-γλωσσολογικά, ακόμα και συναισθηματικά, σε τέτοιο βαθμό που η αλλαγή της να ξενίζει.
Και λοιπόν; Παθαίνει κάτι η γλώσσα μας αν συνεχίσουμε να λέμε ντελίβερι, όπως συνεχίζουμε να λέμε σέρφινγκ και σιντί; Οταν λέμε: μοβ, μπεζ, κραγιόν, ντραμς, ακορντεόν, φερμουάρ, πικάπ, μπαρ; Οταν λέμε, για να μείνουμε στα άκλιτα: αμήν, ωσαννά, αλληλούια, μαρς, αλτ; Χιούμορ, κόμπλεξ, χόμπι, κόμικς; Σοκ και τρακ; Ή, για να προχωρήσουμε σε όσα κλίνονται: γκριμάτσα, γάμπα, μιζέρια, μπουκάλα, μπαμπάς, μπαμπούλας, ρεζίλι; Επαθε κάτι η γλώσσα μας από τις τούρκικες, σλάβικες, αρβανίτικες και αραβικές λέξεις: σβέρκος, παπούτσι, μαγαζί, ρούχο, τσογλάνι, χαλβάς και τόσες άλλες;
Ή μήπως έπαθαν κάτι τα αγγλικά με τα: airplane, biology, democracy, demography, economy, geography, schizofreneia και χιλιάδες άλλες ελληνικές λέξεις «from alpha to omega», που υπερηφανευόμαστε ότι έχουμε δώσει στους Αγγλοσάξονες; Η απάντηση δεν είναι μονοσήμαντη, όπως δεν είναι και αθώα. Ο γλωσσικός δανεισμός «συνδέεται συχνά και με ιδεολογικές στάσεις εθνοκεντρισμού και επιθυμίας εθνικής και γλωσσικής "καθαρότητας"» γράφει η κ. Κακριδή - Φερράρι. Τα γνωστά, δηλαδή, για το χαμό της γλώσσας, που ανακυκλώνουν κάποιοι που ακολουθούν τα ευρήματα μιας γλωσσολογίας άλλης κοπής, η οποία δεν διδάσκεται στα πανεπιστήμια. Το γεγονός ότι αυτές τις θέσεις τις αναπαράγουν επίσης αναγνωρισμένοι επιστήμονες άλλων κλάδων, ανάμεσά τους και ακαδημαϊκοί, δείχνει απλώς ότι η γλώσσα προσφέρεται για εθνικιστική σπέκουλα.
Το γιατί δεν χάνεται η γλώσσα μας το δείχνουν οι αριθμοί: «Σε σύνολο περίπου 60.000 λημμάτων γενικού λεξιλογίου της νεοελληνικής» γράφει η γλωσσολόγος κ. Α. Αναστασιάδη - Συμεωνίδη στο άρθρο «Ιδεολογήματα και δανεισμός» από τον συλλογικό τόμο «10 μύθοι για την ελληνική γλώσσα», «ποσοστό 5% είναι οι δάνειες λέξεις από την αγγλική. Αν αναλογιστεί κανείς ότι, σύμφωνα με έρευνες, το ποσοστό των λέξεων που η αγγλική δανείστηκε από τη γαλλική σε παλαιότερες εποχές ανέρχεται σε 65% με 75% του σημερινού λεξιλογίου της, αναρωτιέται αν είναι δυνατόν ο δανεισμός λέξεων και μόνο να αλλοιώσει μια γλώσσα.
Αν, πάντως, το αίτημα της μετάφρασης των ξένων όρων «προέρχεται, τουλάχιστον για ορισμένες ομάδες, από την ουτοπική -στην αθωότερη μορφή της- λογική της απόλυτης γλωσσικής ομοιογένειας», όπως γράφει η κ. Κακριδή - Φερράρι, η μετάφραση δεν είναι άστοχη: εμπλουτίζει τη γλώσσα με νέες λέξεις, που ενσωματώνονται στο μορφολογικό σύστημα της γλώσσας και είναι πιο διαφανείς, ενοποιεί την ορολογία και κάνει τις έννοιες ακριβέστερες.
Αυτή είναι και η λογική του Κέντρου, που δεν φαίνεται διατεθειμένο να αναλάβει καμία εκστρατεία γλωσσικής καθαρότητας. Δεν έχουμε αναλάβει την πλήρη κάθαρση της ελληνικής από ξένες λέξεις», λέει η κ. Χριστοφίδου - Μαθά, «πράγμα ούτε εφικτό ούτε επιθυμητό. Δεν σημαίνει, όμως, ότι -από τεμπελιά ή μιμητισμό- δεν πρέπει να καλλιεργούμε τη γλώσσα μας. Για τη γλωσσολογία δεν υπάρχουν ποιοτικά ανώτερες και κατώτερες γλώσσες. Οι γλώσσες, όμως, μπορούν να καλλιεργηθούν περισσότερο ή λιγότερο. Κάθε σωστή λέξη, δηλαδή κάθε λέξη πετυχημένη μορφολογικά, σημασιολογικά, κειμενολογικά και κοινωνιο-γλωσσολογικά, είναι ένα λιθαράκι που συμβάλλει με γεωμετρική πρόοδο στη δημιουργικότητα της γλώσσας. Από μια λέξη μπορούν να βγουν δεκάδες. Εμείς οι ίδιοι ξέρουμε πως κάποιες αποδόσεις τις πετύχαμε και έχουν μέλλον και άλλες όχι. Πάντως, κάνουμε μια προσπάθεια, θεωρώντας ότι συμβάλλουμε κι εμείς στην καλλιέργεια της γλώσσας.
Ρωτώ την κ. Χριστοφίδου - Μαθά αν θα περιλαμβάνει και πάλι προτάσεις αντικατάστασης φράσεων που συνιστούν «εκχυδαϊσμό της γλώσσας.
«Οχι» μου απαντά. Αυτό ήταν, ίσως, μία ατυχής έκφραση που χρησιμοποιήθηκε άπαξ και δεν χαρακτηρίζει το Κέντρο. Θα υπάρχουν μόνο περιορισμένες γλωσσικές επισημάνσεις. Μάλιστα, για τη γλωσσολογία δεν υπάρχει στη γλώσσα σωστό και λάθος με απόλυτο τρόπο. Αυτό που σήμερα αποκαλούμε λάθος, σε τριάντα χρόνια μπορεί να είναι σωστό. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι η λεγόμενη νόρμα της γλώσσας και η συμβολή μας έχει καθαρά συμβουλευτικό χαρακτήρα. Αλλωστε, οι λογοτέχνες, οι δημοσιογράφοι, οι επιστήμονες... όποιος γράφει δημιουργεί νέες λέξεις και έτσι καλλιεργεί τη γλώσσα. Το ίδιο κι εμείς: καταθέτουμε προτάσεις, με γνώση και -ελπίζουμε- με φαντασία, και περιμένουμε να σχολιαστούν.
____________
Το έργο του Κέντρου Ερεύνης
* Το λιγοστό προσωπικό του Κέντρου (εκτός της κ. Χριστοφίδου - Μαθά, στο Κέντρο απασχολούνται η κ. Παρασκευή Κρητικού, φιλόλογος, και η κ. Παρασκευή Δεληκάρη, γλωσσολόγος, αποσπασμένη από το υπουργείο Παιδείας) εργάστηκε πυρετωδώς για να κυκλοφορήσει η νέα έκδοση του Δελτίου Επιστημονικής Ορολογίας και Νεολογισμών, που περιλαμβάνει το ένατο και δέκατο τεύχος μαζί, περίπου 450 σελίδες, λόγω της καθυστέρησης του εκδοτικού έργου του Κέντρου, που έχει να βγάλει τεύχος από το 2004 (και αυτό εξ ολοκλήρου με ορολογία ολυμπιακών αθλημάτων).
* Για πρώτη φορά, το νέο τεύχος θα περιλαμβάνει βιβλιογραφία, θα παραθέτει τον αριθμό των εμφανίσεων των νεολογισμών στο Google τη στιγμή της έρευνας και την κατά λέξη ερμηνεία των ξενόγλωσσων όρων και, επίσης, θα προτείνει τη σωστή εννοιολογικά χρήση των αθησαύριστων όρων.
* Γιατί η απόδοση στα ελληνικά των ξενόγλωσσων νεολογισμών δεν είναι ούτε η μεγαλύτερη ούτε η σημαντικότερη εργασία του Κέντρου. Ενας άλλος σημαντικός τομέας είναι η διατύπωση επιστημονικής ορολογίας, σε συνεργασία με ελληνικές επιστημονικές εταιρείες και επιστημονικά κέντρα, ώστε η επιστημονική κοινότητα να έχει στη διάθεσή της ορολογία έγκυρη, σε σωστά ελληνικά και αποδεκτή σε κάθε επιστημονικό κλάδο.
* Και ακόμα ένας τομέας εργασίας είναι η αποθησαύριση των νεολογισμών, δηλαδή κάθε νέας λέξης ή κάθε νέας σημασίας που εμφανίζεται στο λόγο για μικρότερο ή μεγαλύτερο διάστημα. Εκεί βρίσκεται το μέλλον μας, η δημιουργικότητα της σκέψης μας, του πολιτισμού μας» λέει η κ. Χριστοφίδου - Μαθά. Βγάζει το λεξικό του Στέφανου Κουμανούδη «Συναγωγή Νέων Λέξεων υπό των Λογίων πλασθεισών από της Αλώσεως μέχρι και των καθ' ημάς χρόνων» (α' έκδοση 1900) και μου δείχνει στην τύχη λέξεις κοινότατες σήμερα - αλλά τότε ολοκαίνουργες: ασθενοφόρο (για την ακρίβεια: ασθενοφόρος άμαξα), ασπόνδυλος, αστεροσκοπείο, σιδηρόδρομος, ποδήλατο. Στο επικείμενο τεύχος του Κέντρου περιλαμβάνονται οι πρόσφατοι νεολογισμοί: υπέρτιτλος, χρονοαπόσταση, πολυεστιακός, βιοτρομοκράτης, περιοδοντολόγος, ευρωάμυνα και άλλες, που δεν έχουν μπει ακόμα στα λεξικά. Το Κέντρο τούς καταγράφει, εφαρμόζοντας κριτήρια που στον αμύητο μπορεί να φανούν πολύπλοκα. Τον τελικό λόγο για το τι θα περάσει στο τεύχος έχει η Εφορευτική Επιτροπή του Κέντρου, αποτελούμενη από ακαδημαϊκούς, στην οποία, όμως (αξίζει να σημειωθεί), αυτήν την περίοδο δεν υπάρχει κανένας γλωσσολόγος.
* Το σημαντικό, ωστόσο, δεν είναι τόσο η καταγραφή των νεολογισμών, που στο εγγύς μέλλον θα γίνεται ευκολότερα και γρηγορότερα με το λογισμικό που έχει παραγγείλει το Κέντρο, όσο η ποσοτική και ποιοτική ανάλυσή τους. Η ανάλυση θα δείξει ποιες καταλήξεις και ποια συνθετικά λειτουργούν και πώς, δηλαδή τι παραμένει ενεργό και δημιουργικό στη γλώσσα. Βάσει των στοιχείων, το Κέντρο θα μπορεί με μεγαλύτερη ασφάλεια να προτείνει ορολογία και να παρεμβαίνει διορθωτικά στη γλώσσα. Θα βρει, για παράδειγμα, ότι η κατάληξη «-της» είναι παραγωγικότερη από την κατάληξη «-τήρας» και έτσι θα αποδώσει το «heat exchanger» με τη λέξη εναλλάκτης αντί εναλλακτήρας.
____________
Διαβάστε
Δελτίο Επιστημονικής Ορολογίας και Νεολογισμών, Κέντρον Ερεύνης Επιστημονικών Ορων και Νεολογισμών, Ακαδημία Αθηνών
***
Αννα Αναστασιάδη - Συμεωνίδη, «Νεολογικός δανεισμός της νεοελληνικής - Αμέσα δάνεια από τη γαλλική και αγγλοαμερικανική μορφοφωνολογική ανάλυση», εκδ. Εστία, 1994
Επιστημονική ανάλυση του φαινομένου του νεολογικού δανεισμού της νεοελληνικής γλώσσας από την κορυφαία σε ζητήματα δανεισμού γλωσσολόγο Αννα Αναστασιάδη - Συμεωνίδη.
____________
Πηγαίνοντας στο Κέντρον Ερεύνης Επιστημονικών Ορων και Νεολογισμών της Ακαδημίας Αθηνών, με αφορμή την έκδοση του νέου επιστημονικού τεύχους του που κυκλοφορεί αυτές τις μέρες, είχα κάποιες επιφυλάξεις. Λίγο η αύρα του θεσμού της Ακαδημίας και λίγο η γενική «Ερεύνης» του τίτλου με προδιέθεταν ότι θα συναντήσω την πιο συντηρητική και αυστηρή μορφή καθαρολόγων. Το είδος που θα σε κατακεραυνώσει αν η γλώσσα γλιστρήσει και πεις «ανταπεξέρχομαι» αντί «αντεπεξέρχομαι» ή θα σου υποδείξει να πεις «ταχυφαγείο» αντί «φαστ φουντ», «αμφίψωμο» αντί «σάντουιτς» και «αλεξιβρόχιο» αντί για «ομπρέλα. Αυτές οι υποδείξεις δεν προέρχονται από το Κέντρο - που, όπως και άλλα ερευνητικά κέντρα, έχει την αποστολή να προτείνει ελληνικούς όρους σε νέους επιστημονικούς κλάδους και να αρχειοθετεί τις αθησαύριστες νέες λέξεις που εμφανίζονται στη γλώσσα μας, διορθώνοντας τις λανθασμένες και, όπου το κρίνει απαραίτητο, αντικαθιστώντας τις ξένες με ελληνικές. Αλλά και το Κέντρο έχει προτείνει άλλες αντικαταστάσεις, ορισμένες με εμφανή διάθεση καθαρισμού: «συγκάλυψε» αντί «κουκούλωσε», «μετρητοίς» αντί «ντούκου», «σιωπηρά» αντί «μουλωχτά», λέξεις που συνιστούν «εκχυδαϊσμό» της γλώσσας, σύμφωνα με το Δελτίο Επιστημονικής Ορολογίας και Νεολογισμών που εκδίδει το Κέντρο.
Η γλωσσολόγος Αναστασία Χριστοφίδου - Μαθά, διευθύντρια του Κέντρου εδώ και δύο χρόνια (και για κάποιους μήνες μοναδικό του στέλεχος), έχει επιφυλάξεις για τους δημοσιογράφους. Πριν από πέντε χρόνια ένα άρθρο κυριακάτικης εφημερίδας ειρωνευόταν την πρόταση του Κέντρου να λέμε «σαρωτής» αντί σκάνερ: «το σκάνερ θα παραμείνει (ευτυχώς) σκάνερ και μετά την καθοριστικής σημασίας παρέμβαση της Ακαδημίας...» έγραφε. Ας πούμε, έτσι, χάριν της συζήτησης, ότι γίνεται δεκτός ο όρος σαρωτής· τι θα γίνει, λοιπόν, με το σκανάρισμα της εικόνας ή με τις σκαναρισμένες σελίδες; Υποθέτω ότι θα έχουμε, αντίστοιχα, σάρωμα της εικόνας και σαρωμένες σελίδες!» Το θαυμαστικό και η ειρωνεία περίσσευαν, γιατί η λέξη «σάρωση» σήμερα... σαρώνει: 51.000 εμφανίσεις στο Google έναντι 11.200 που έχει το σκανάρισμα (αν και ο σαρωτής, με 18.000 εμφανίσεις, δεν επικρατεί του σκάνερ που έχει 32.400, ενώ το scanner έχει 9.000.000 εμφανίσεις σε ελληνικές ιστοσελίδες!). Υπάρχουν και άλλα επιτυχημένα παραδείγματα: «χορηγία» αντί σπόνσορινγκ, «κλιμα- τισμός» αντί αιρκοντίσιον, «δημοσκόπηση» αντί γκάλοπ, «υπερβολική δόση» αντί οβερντόουζ.
Για καθεμία από τις πετυχημένες αποδόσεις υπάρχουν δεκάδες που δεν τα κατάφεραν (πολλά από τα παραδείγματα επιτυχημένων ή μη αποδόσεων ξένων λέξεων στα ελληνικά προέρχονται από το βιβλίο του Γιάννη Η. Χάρη "Η γλώσσα, τα λάθη και τα πάθη", εκδ. Πόλις): κάνουμε αερόμπικ και όχι «αεροβίωση», πηγαίνουμε για γουίντ σέρφινγκ (ή για σκέτο σέρφινγκ) και όχι για «ανεμηλασία», βλέπουμε γιουροβίζιον και όχι «ευρωεκπομπή», παθαίνουμε τζετ λαγκ και όχι «βιοαπορρύθμιση. Και για την προσωπική μας καλλιέργεια, διαβάζουμε αντεργκράουντ λογοτεχνία και όχι «υποκοσμική», παρακολουθούμε καλλιτεχνική περφόρμανς και όχι «επίδοση» (ευτυχώς, η επικείμενη έκδοση του Κέντρου προσθέτει την απόδοση «παράσταση») και ακούμε σιντί και όχι «δίσκο πυκνής εγγραφής. Το αγοράζουμε, μάλιστα, από το σιντάδικο· το βάζουμε στη σιντοθήκη και το παίζουμε στη σιντιέρα - αν όχι στο σιντί πλέιερ.
Γιατί κάποιες ελληνικές αποδόσεις καταφέρνουν να γίνουν μέρος της γλώσσας μας και άλλες όχι; Η γλωσσολόγος Μαρία Κακριδή - Φερράρι στο άρθρο της «Μετάφραση ξένων όρων», δημοσιευμένο στη διαδικτυακή Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα, αναφέρεται σε δύο παράγοντες που έχουν επισημανθεί στη βιβλιογραφία: ο ένας έχει να κάνει με «τον ιδεολογικό προσανατολισμό και τους κοινωνικούς ή άλλους στόχους των ομάδων που πρωτοεισάγουν ή χρησιμοποιούν τον όρο, όσο και τη στάση τους απέναντι στη γλώσσα προέλευσής του. Για να δώσουν το δικό τους στίγμα και ανάλογα με τις επιρροές τους, οι έφηβοι θα πουν «φακ οφ» (fuck off), τα λαϊφστάιλ περιοδικά «γουίκεντ» (weekend), οι επιστήμονες «σίνε κβα νον» (sine qua non) και οι πολιτικοί (ίσως, όχι όσο συχνά πρέπει) «μέα κούλπα» (mea culpa).
Ο άλλος παράγοντας έχει να κάνει με την ίδια τη γλώσσα. Το Κέντρο έχει καθορίσει μια σειρά από κριτήρια για την επιτυχή γλωσσική απόδοση των όρων. Μεταξύ αυτών: οι αποδόσεις πρέπει να είναι ακριβείς, σωστές μορφολογικά, κατά το δυνατόν μονολεκτικές, να δίνουν τη δυνατότητα παραγωγής λεκτικών τύπων και να τηρούν την αναλογική αρχή στη γλώσσα.
Το Κέντρο συνιστά, επίσης, να αποφεύγεται η κατά λέξη μετάφραση, αν δεν είναι πρόσφορη, και να προτιμάται η απόδοση της έννοιας σε σωστά ελληνικά. Ο όρος «δημοσκόπηση εξόδου» είναι για το Κέντρο μια απευθείας και αβασάνιστη μετάφραση του έξιτ πολ, που δεν λέει τίποτα στα ελληνικά· γι' αυτό, το Κέντρο προτείνει «μεταδημοσκόπηση. Και επειδή για τους Ελληνες το ποντίκι δεν είναι τόσο χαριτωμένο όσο για τους Αγγλοσάξονες, το Κέντρο προτιμά να αποδίδει το mouse του υπολογιστή ως «εντολέα.
Ενα άλλο κριτήριο του Κέντρου είναι να αποφεύγονται τα λόγια στοιχεία στην απόδοση καθημερινών εννοιών, και αντίστροφα. Ξαφνιάζει λίγο αυτό το κριτήριο, γιατί η Ακαδημία, όπως και πολλοί που προτείνουν αποδόσεις ξένων όρων στα ελληνικά, έχει κατηγορηθεί ότι προτιμά λόγιες και αρχαΐζουσες αποδόσεις, που παραβιάζουν το γλωσσικό αίσθημα του καθημερινού ομιλητή και είναι προγραμμένες να αποτύχουν. Πράγματι, ο ακαδημαϊκός και για ένα διάστημα πρόεδρος της Εφορευτικής Επιτροπής του Κέντρου Αγγελος Βλάχος είχε προτείνει «πλαγγόνα» για το μανεκέν, «αυτοφωνόγραφο» για το πικάπ, «κλείθρον» για το φερμουάρ και άλλα παρόμοια. Αλλά οι προτάσεις αυτές, μολονότι έγιναν από ακαδημαϊκό, δεν υιοθετήθηκαν επισήμως από την Ακαδημία, ούτε στο πλαίσιο λειτουργίας του Κέντρου, και θα ήταν άδικο να χρωματίσουν το έργο του.
«Το πρόβλημα του "αμφίψωμου" για το σάντουιτς, που ο Αγγελος Βλάχος είχε προτείνει ως ακραίο παράδειγμα απόδοσης», λέει η κ. Χριστοφίδου - Μαθά, «είναι κυρίως ότι χρησιμοποιεί μια λόγια λέξη, το "αμφί", για κάτι πάρα πολύ κοινό. Κάποιες φορές, όμως, αναγκαζόμαστε να καταφεύγουμε σε λόγιες λέξεις, διότι δίνουν στη γλώσσα έναν χρήσιμο πλούτο. Προτείνουμε "ενδοκατάστημα" για το shop-in-shop (που έχει το πλεονέκτημα ότι είναι μονολεκτικό) ακόμα και αν το λόγιο "ένδον" δεν ταιριάζει με μια μοντέρνα λογική αγοραπωλησίας. Τι να πεις, όμως; "Εσωκατάστημα"; "Μεσοκατάστημα"; "Μεσομαγαζί";.
Δεν είναι εύκολο να βρεις κατάλληλους όρους. Το Κέντρο προβληματίστηκε πολύ με το e-, που χρησιμοποιείται τελευταία όλο και συχνότερα στον γραπτό λόγο για να δηλώσει κάτι που γίνεται στο διαδίκτυο ή μέσω αυτού: «e-μπόριο», «e-ντυπα» ή «e-πολεοδομία. Πώς να το αποδώσεις; Το «ηλεκτρεμπόριο» παραπέμπει στο «ηλεκτρικός», το «ηλεκτρονοεμπόριο» είναι τεράστια λέξη, το «τηλεμπόριο» είναι αμφίσημο (από την τηλεόραση ή από το τηλέφωνο;) και το «ηλεμπόριο», όπως και το «ηλεμήνυμα», όπως κάποιοι αποδίδουν το e-mail, γίνεται με ένα είδος αποκοπής που το Κέντρο θεωρεί ότι δεν ταιριάζει στη μορφολογική δομή της ελληνικής γλώσσας. Η κ. Χριστοφίδου - Μαθά προτείνει για την απόδοση διαδικτυακών όρων τη χρήση του α' συνθετικού «δικτυο-»: «δικτυοεμπόριο» ή «δικτυοαγορά» για το e-market, «δικτυοτραπεζική» για το internet banking.
Στις προτάσεις του νέου τόμου περιλαμβάνονται επί πλέον: «ταχυδιανομή» για το ντελίβερι, «Ευρωαστυνομία» για τη Europol και «Ευρωστατιστική» για τη Eurostat, αν και το πρώτο μάλλον άργησε. Η αλλαγή πρέπει να γίνει στο σωστό τάιμινγκ - συγγνώμη, στην κατάλληλη συγκυρία, πριν η λέξη φορτιστεί κοινωνιο-γλωσσολογικά, ακόμα και συναισθηματικά, σε τέτοιο βαθμό που η αλλαγή της να ξενίζει.
Και λοιπόν; Παθαίνει κάτι η γλώσσα μας αν συνεχίσουμε να λέμε ντελίβερι, όπως συνεχίζουμε να λέμε σέρφινγκ και σιντί; Οταν λέμε: μοβ, μπεζ, κραγιόν, ντραμς, ακορντεόν, φερμουάρ, πικάπ, μπαρ; Οταν λέμε, για να μείνουμε στα άκλιτα: αμήν, ωσαννά, αλληλούια, μαρς, αλτ; Χιούμορ, κόμπλεξ, χόμπι, κόμικς; Σοκ και τρακ; Ή, για να προχωρήσουμε σε όσα κλίνονται: γκριμάτσα, γάμπα, μιζέρια, μπουκάλα, μπαμπάς, μπαμπούλας, ρεζίλι; Επαθε κάτι η γλώσσα μας από τις τούρκικες, σλάβικες, αρβανίτικες και αραβικές λέξεις: σβέρκος, παπούτσι, μαγαζί, ρούχο, τσογλάνι, χαλβάς και τόσες άλλες;
Ή μήπως έπαθαν κάτι τα αγγλικά με τα: airplane, biology, democracy, demography, economy, geography, schizofreneia και χιλιάδες άλλες ελληνικές λέξεις «from alpha to omega», που υπερηφανευόμαστε ότι έχουμε δώσει στους Αγγλοσάξονες; Η απάντηση δεν είναι μονοσήμαντη, όπως δεν είναι και αθώα. Ο γλωσσικός δανεισμός «συνδέεται συχνά και με ιδεολογικές στάσεις εθνοκεντρισμού και επιθυμίας εθνικής και γλωσσικής "καθαρότητας"» γράφει η κ. Κακριδή - Φερράρι. Τα γνωστά, δηλαδή, για το χαμό της γλώσσας, που ανακυκλώνουν κάποιοι που ακολουθούν τα ευρήματα μιας γλωσσολογίας άλλης κοπής, η οποία δεν διδάσκεται στα πανεπιστήμια. Το γεγονός ότι αυτές τις θέσεις τις αναπαράγουν επίσης αναγνωρισμένοι επιστήμονες άλλων κλάδων, ανάμεσά τους και ακαδημαϊκοί, δείχνει απλώς ότι η γλώσσα προσφέρεται για εθνικιστική σπέκουλα.
Το γιατί δεν χάνεται η γλώσσα μας το δείχνουν οι αριθμοί: «Σε σύνολο περίπου 60.000 λημμάτων γενικού λεξιλογίου της νεοελληνικής» γράφει η γλωσσολόγος κ. Α. Αναστασιάδη - Συμεωνίδη στο άρθρο «Ιδεολογήματα και δανεισμός» από τον συλλογικό τόμο «10 μύθοι για την ελληνική γλώσσα», «ποσοστό 5% είναι οι δάνειες λέξεις από την αγγλική. Αν αναλογιστεί κανείς ότι, σύμφωνα με έρευνες, το ποσοστό των λέξεων που η αγγλική δανείστηκε από τη γαλλική σε παλαιότερες εποχές ανέρχεται σε 65% με 75% του σημερινού λεξιλογίου της, αναρωτιέται αν είναι δυνατόν ο δανεισμός λέξεων και μόνο να αλλοιώσει μια γλώσσα.
Αν, πάντως, το αίτημα της μετάφρασης των ξένων όρων «προέρχεται, τουλάχιστον για ορισμένες ομάδες, από την ουτοπική -στην αθωότερη μορφή της- λογική της απόλυτης γλωσσικής ομοιογένειας», όπως γράφει η κ. Κακριδή - Φερράρι, η μετάφραση δεν είναι άστοχη: εμπλουτίζει τη γλώσσα με νέες λέξεις, που ενσωματώνονται στο μορφολογικό σύστημα της γλώσσας και είναι πιο διαφανείς, ενοποιεί την ορολογία και κάνει τις έννοιες ακριβέστερες.
Αυτή είναι και η λογική του Κέντρου, που δεν φαίνεται διατεθειμένο να αναλάβει καμία εκστρατεία γλωσσικής καθαρότητας. Δεν έχουμε αναλάβει την πλήρη κάθαρση της ελληνικής από ξένες λέξεις», λέει η κ. Χριστοφίδου - Μαθά, «πράγμα ούτε εφικτό ούτε επιθυμητό. Δεν σημαίνει, όμως, ότι -από τεμπελιά ή μιμητισμό- δεν πρέπει να καλλιεργούμε τη γλώσσα μας. Για τη γλωσσολογία δεν υπάρχουν ποιοτικά ανώτερες και κατώτερες γλώσσες. Οι γλώσσες, όμως, μπορούν να καλλιεργηθούν περισσότερο ή λιγότερο. Κάθε σωστή λέξη, δηλαδή κάθε λέξη πετυχημένη μορφολογικά, σημασιολογικά, κειμενολογικά και κοινωνιο-γλωσσολογικά, είναι ένα λιθαράκι που συμβάλλει με γεωμετρική πρόοδο στη δημιουργικότητα της γλώσσας. Από μια λέξη μπορούν να βγουν δεκάδες. Εμείς οι ίδιοι ξέρουμε πως κάποιες αποδόσεις τις πετύχαμε και έχουν μέλλον και άλλες όχι. Πάντως, κάνουμε μια προσπάθεια, θεωρώντας ότι συμβάλλουμε κι εμείς στην καλλιέργεια της γλώσσας.
Ρωτώ την κ. Χριστοφίδου - Μαθά αν θα περιλαμβάνει και πάλι προτάσεις αντικατάστασης φράσεων που συνιστούν «εκχυδαϊσμό της γλώσσας.
«Οχι» μου απαντά. Αυτό ήταν, ίσως, μία ατυχής έκφραση που χρησιμοποιήθηκε άπαξ και δεν χαρακτηρίζει το Κέντρο. Θα υπάρχουν μόνο περιορισμένες γλωσσικές επισημάνσεις. Μάλιστα, για τη γλωσσολογία δεν υπάρχει στη γλώσσα σωστό και λάθος με απόλυτο τρόπο. Αυτό που σήμερα αποκαλούμε λάθος, σε τριάντα χρόνια μπορεί να είναι σωστό. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι η λεγόμενη νόρμα της γλώσσας και η συμβολή μας έχει καθαρά συμβουλευτικό χαρακτήρα. Αλλωστε, οι λογοτέχνες, οι δημοσιογράφοι, οι επιστήμονες... όποιος γράφει δημιουργεί νέες λέξεις και έτσι καλλιεργεί τη γλώσσα. Το ίδιο κι εμείς: καταθέτουμε προτάσεις, με γνώση και -ελπίζουμε- με φαντασία, και περιμένουμε να σχολιαστούν.
____________
Το έργο του Κέντρου Ερεύνης
* Το λιγοστό προσωπικό του Κέντρου (εκτός της κ. Χριστοφίδου - Μαθά, στο Κέντρο απασχολούνται η κ. Παρασκευή Κρητικού, φιλόλογος, και η κ. Παρασκευή Δεληκάρη, γλωσσολόγος, αποσπασμένη από το υπουργείο Παιδείας) εργάστηκε πυρετωδώς για να κυκλοφορήσει η νέα έκδοση του Δελτίου Επιστημονικής Ορολογίας και Νεολογισμών, που περιλαμβάνει το ένατο και δέκατο τεύχος μαζί, περίπου 450 σελίδες, λόγω της καθυστέρησης του εκδοτικού έργου του Κέντρου, που έχει να βγάλει τεύχος από το 2004 (και αυτό εξ ολοκλήρου με ορολογία ολυμπιακών αθλημάτων).
* Για πρώτη φορά, το νέο τεύχος θα περιλαμβάνει βιβλιογραφία, θα παραθέτει τον αριθμό των εμφανίσεων των νεολογισμών στο Google τη στιγμή της έρευνας και την κατά λέξη ερμηνεία των ξενόγλωσσων όρων και, επίσης, θα προτείνει τη σωστή εννοιολογικά χρήση των αθησαύριστων όρων.
* Γιατί η απόδοση στα ελληνικά των ξενόγλωσσων νεολογισμών δεν είναι ούτε η μεγαλύτερη ούτε η σημαντικότερη εργασία του Κέντρου. Ενας άλλος σημαντικός τομέας είναι η διατύπωση επιστημονικής ορολογίας, σε συνεργασία με ελληνικές επιστημονικές εταιρείες και επιστημονικά κέντρα, ώστε η επιστημονική κοινότητα να έχει στη διάθεσή της ορολογία έγκυρη, σε σωστά ελληνικά και αποδεκτή σε κάθε επιστημονικό κλάδο.
* Και ακόμα ένας τομέας εργασίας είναι η αποθησαύριση των νεολογισμών, δηλαδή κάθε νέας λέξης ή κάθε νέας σημασίας που εμφανίζεται στο λόγο για μικρότερο ή μεγαλύτερο διάστημα. Εκεί βρίσκεται το μέλλον μας, η δημιουργικότητα της σκέψης μας, του πολιτισμού μας» λέει η κ. Χριστοφίδου - Μαθά. Βγάζει το λεξικό του Στέφανου Κουμανούδη «Συναγωγή Νέων Λέξεων υπό των Λογίων πλασθεισών από της Αλώσεως μέχρι και των καθ' ημάς χρόνων» (α' έκδοση 1900) και μου δείχνει στην τύχη λέξεις κοινότατες σήμερα - αλλά τότε ολοκαίνουργες: ασθενοφόρο (για την ακρίβεια: ασθενοφόρος άμαξα), ασπόνδυλος, αστεροσκοπείο, σιδηρόδρομος, ποδήλατο. Στο επικείμενο τεύχος του Κέντρου περιλαμβάνονται οι πρόσφατοι νεολογισμοί: υπέρτιτλος, χρονοαπόσταση, πολυεστιακός, βιοτρομοκράτης, περιοδοντολόγος, ευρωάμυνα και άλλες, που δεν έχουν μπει ακόμα στα λεξικά. Το Κέντρο τούς καταγράφει, εφαρμόζοντας κριτήρια που στον αμύητο μπορεί να φανούν πολύπλοκα. Τον τελικό λόγο για το τι θα περάσει στο τεύχος έχει η Εφορευτική Επιτροπή του Κέντρου, αποτελούμενη από ακαδημαϊκούς, στην οποία, όμως (αξίζει να σημειωθεί), αυτήν την περίοδο δεν υπάρχει κανένας γλωσσολόγος.
* Το σημαντικό, ωστόσο, δεν είναι τόσο η καταγραφή των νεολογισμών, που στο εγγύς μέλλον θα γίνεται ευκολότερα και γρηγορότερα με το λογισμικό που έχει παραγγείλει το Κέντρο, όσο η ποσοτική και ποιοτική ανάλυσή τους. Η ανάλυση θα δείξει ποιες καταλήξεις και ποια συνθετικά λειτουργούν και πώς, δηλαδή τι παραμένει ενεργό και δημιουργικό στη γλώσσα. Βάσει των στοιχείων, το Κέντρο θα μπορεί με μεγαλύτερη ασφάλεια να προτείνει ορολογία και να παρεμβαίνει διορθωτικά στη γλώσσα. Θα βρει, για παράδειγμα, ότι η κατάληξη «-της» είναι παραγωγικότερη από την κατάληξη «-τήρας» και έτσι θα αποδώσει το «heat exchanger» με τη λέξη εναλλάκτης αντί εναλλακτήρας.
____________
Διαβάστε
Δελτίο Επιστημονικής Ορολογίας και Νεολογισμών, Κέντρον Ερεύνης Επιστημονικών Ορων και Νεολογισμών, Ακαδημία Αθηνών
***
Αννα Αναστασιάδη - Συμεωνίδη, «Νεολογικός δανεισμός της νεοελληνικής - Αμέσα δάνεια από τη γαλλική και αγγλοαμερικανική μορφοφωνολογική ανάλυση», εκδ. Εστία, 1994
Επιστημονική ανάλυση του φαινομένου του νεολογικού δανεισμού της νεοελληνικής γλώσσας από την κορυφαία σε ζητήματα δανεισμού γλωσσολόγο Αννα Αναστασιάδη - Συμεωνίδη.
____________
Μ. Κακριδή - Φερράρι, Μετάφραση ξένων όρων: Στο σύντομο άρθρο της στην Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα, η γλωσσολόγος Μαρία Κακριδή - Φερράρι επισημαίνει τα βασικά σημεία της προβληματικής για τη μετάφραση των ξένων όρων που βρίσκονται στην ελληνική γλώσσα.
***
http://www.eleto.gr/gr/papers.htm/
Επιστημονικές ανακοινώσεις των συνεδρίων «Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία» του ΕΛΕΤΟ: Οι ανακοινώσεις των επιστημονικών συνεδρίων ορολογίας που διοργανώνει η Ελληνική Εταιρεία Ορολογίας.
***
http://yannisharis.blogspot.com/
***
http://www.eleto.gr/gr/papers.htm/
Επιστημονικές ανακοινώσεις των συνεδρίων «Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία» του ΕΛΕΤΟ: Οι ανακοινώσεις των επιστημονικών συνεδρίων ορολογίας που διοργανώνει η Ελληνική Εταιρεία Ορολογίας.
***
http://yannisharis.blogspot.com/
Γιάννης Χάρης: Σε σειρά άρθρων του, συγκεντρωμένων στην ενότητα «Γλωσσικός δανεισμός» του γλωσσολογικού ιστολογίου του, ο αρθρογράφος Γιάννης Χάρης διερευνά, με πολλά παραδείγματα και με πολεμική διάθεση προς τους ακραιφνείς καθαρολόγους, την προβληματική της μετάφρασης ξένων λέξεων στα ελληνικά.
-*-
