[Εψιλον, 14/3/10]
Μυστικές κατακόμβες, υπόγεια περάσματα, στοές που ξεκινούν, λέει, από την Πεντέλη και φτάνουν στην Αθήνα και άλλες που ξεκινούν από την Αθήνα και φτάνουν στο Φάληρο, κι ακόμα σπήλαια που υποτίθεται ότι βρίσκονται κάτω από το 70% του εδάφους της Αττικής, τόσο, που απορείς πώς δεν έχει ακόμα βυθιστεί όλη η πόλη - πού βρέθηκε χώρος για τα θεμέλια τόσων κτηρίων ή πού χώρεσαν τα αρχαία, που κι αυτά βρίσκονται μέσα στα «σπλάχνα» της Γης; Η παραφιλολογία του ανεξήγητου καλά κρατεί στο ίντερνετ, στην TV και στα σχετικά περιοδικά όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά σε όλο τον κόσμο. Με τον ίδιο τρόπο που η πιθανότητα να υπάρχει ζωή σε άλλους πλανήτες τρέφει τη φαντασία (αλλά και όσους ασχολούνται μ' αυτά τα θέματα), έτσι και η πιθανή ύπαρξη ανεξερεύνητων, καταχθόνιων πόλεων αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο να μην τελειώνουν όλα εδώ, στον πεπερασμένο κόσμο που έχουμε χτίσει.
Αν, όμως, αφήσουμε για λίγο το ταξίδι στο απόκοσμο και καταδεχτούμε να ασχοληθούμε πιο προσεκτικά με τον ήδη κτισμένο μας κόσμο, θα ανακαλύψουμε εξίσου ενδιαφέρουσες πλευρές, που δείχνουν πολλά για τον τρόπο που ζούμε. Είναι ίσως μια πιο πεζή προσέγγιση της ζωής στο υπόγειο, όχι όμως χωρίς γοητεία - με τον ίδιο τρόπο που είναι εξίσου γοητευτικοί ο Ιούλιος Βερν που περιέγραψε ολόκληρες (φανταστικές) υπόγειες πόλεις και ο Βίκτωρ Ουγκό που περιέγραψε τον υπαρκτό κόσμο των υπονόμων του Παρισιού.
Ετσι, το μεγαλύτερο υπόγειο συγκρότημα στον κόσμο δεν βρίσκεται πιθανότατα κάτω από την Αθήνα, όπως θα νομίζαμε αν πιστεύαμε την παραφιλολογία του ανεξήγητου, αλλά κάτω από το κέντρο του Μόντρεαλ. Πολυκατοικίες, εμπορικά κέντρα, ξενοδοχεία, τράπεζες, γραφεία, μουσεία, εφτά σταθμοί μετρό και δύο σταθμοί τρένου συνδέονται με μια σειρά τούνελ, τα οποία φτάνουν σε μήκος τα 32 χλμ. συνολικά και απλώνονται σε έκταση που ξεπερνά τα 12 τ. χλμ. Οσο διαρκεί ο βαρύς χειμώνας του Κεμπέκ, περισσότεροι από 500.000 άνθρωποι ζουν και κινούνται καθημερινά σ' αυτήν την υπόγεια πόλη, που επιτρέπει στη ζωή να συνεχίζεται αδιάλειπτα παρά τις αντίξοες καιρικές συνθήκες.
Ιστορικά οι πόλεις δεν έχουν αναπτυχθεί σε βάθος όσο έχουν αναπτυχθεί σε ύψος, για λόγους που έχουν να κάνουν με τις τεχνικές δυσκολίες και το υψηλό κόστος μιας υπόγειας κατασκευής. Ομως, το υπέδαφος χρησιμοποιήθηκε σε μεγάλο βαθμό, για να συγκρατήσει την έκταση των σύγχρονων πόλεων - σε μια προσπάθεια εκμετάλλευσης κάθε δυνατής σπιθαμής γης.
Η τάση υπερεκμετάλλευσης της γης είναι εμφανής στο κέντρο της Αθήνας, όπου ισχύει ιδιαίτερα η κάθετη κοινωνική διαστρωμάτωση του χώρου, με τα πλουσιότερα στρώματα να στεγάζονται στους επάνω ορόφους των πολυκατοικιών και τα φτωχότερα στους κάτω. Τα υπόγεια των αθηναϊκών πολυκατοικιών, συνήθως πρόχειρες κατασκευές προορισμένες να γίνουν βοηθητικοί χώροι, και πάντως ακατάλληλες να παρέχουν ανθρώπινες συνθήκες ζωής, στέγασαν και στεγάζουν αυτούς που δεν έχουν στον ήλιο μοίρα. Κάποτε, ήταν οι θυρωροί. Σήμερα, τα νέα προλεταριακά στρώματα της πόλης, οι μετανάστες. Παράνομα τότε, όπως και τώρα, όπως επισημαίνουν πολλοί πολεοδόμοι και αρχιτέκτονες, γιατί η προβλεπόμενη χρήση και οι προδιαγραφές των υπογείων είναι διαφορετικές.
Ο ομότιμος καθηγητής Πολεοδομίας στο Πολυτεχνείο Αθανάσιος Αραβαντινός επισημαίνει επί πλέον την κερδοσκοπία των ιδιοκτητών που μετατρέπουν τους βοηθητικούς χώρους σε χώρους κύριας χρήσης, στους οποίους κατοικούν ή εργάζονται άνθρωποι. Η κάθετη κοινωνική διαστρωμάτωση του χώρου δεν αφορά μόνο την κατοικία, αλλά και τους χώρους διασκέδασης. Οπως εξηγεί ο Παύλος Λέφας, αρχιτέκτονας και καθηγητής Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο Πατρών, στην παλιά Αθήνα τα λαϊκά καφενεία και οι ταβέρνες ήταν εξορισμένα σε υπόγεια, ιδίως το χειμώνα, ενώ στα ισόγεια, ακριβότερα στο νοίκι, στεγάζονταν τα αστικά καφενεία και εστιατόρια. Εξαιτίας της χωροθέτησής τους, τα υπόγεια παρείχαν μεγαλύτερη προστασία και οικειότητα, που αναδείκνυε την κοινωνικότητα των θαμώνων, όπως την έχει καταγράψει ο Βάρναλης στους «Μοιραίους» που τα πίνουν «μες στην υπόγεια την ταβέρνα, μες σε καπνούς και σε βρισιές.
Διεθνώς, πάντως, αν κάποτε τα υπόγεια προστάτευαν τους κατοίκους τους από τα στοιχεία της φύσης, σήμερα καλούνται να προστατεύσουν τη φύση από τον άνθρωπο. Ο γκουρού της υπόγειας αρχιτεκτονικής Μάλκολμ Γουέλς πέθανε πέρυσι, αλλά οι ιδέες και τα σχέδιά του, διατυπωμένα από τη δεκαετία του '70, έχουν επηρεάσει μια σειρά αρχιτεκτόνων που αρχίζουν όλο και περισσότερο να τα εφαρμόζουν. Μόνο στις ΗΠΑ περισσότερες από 500 δημόσιες κατασκευές και 5.000 κατοικίες έχουν χτιστεί κάτω από το έδαφος. Ο στόχος διπλός: εκμεταλλεύονται τις βιοκλιματικές ιδιότητες της υπόγειας κατοίκησης, μειώνοντας την κατανάλωση ενέργειας για θέρμανση, φως και αερισμό, και αφήνουν τη στέγη τους ελεύθερη για δημιουργία πράσινου και χώρων αναψυχής.
Στην Ελλάδα υπάρχει η τάση υπογειοποίησης δημόσιων χώρων και κεντρικών οδικών αρτηριών των μεγαλουπόλεων, προκειμένου να δημιουργηθεί ελεύθερος χώρος και χώρος πρασίνου. Τα τελευταία χρόνια έχουν προταθεί για την Αττική σχέδια που περιλαμβάνουν τη δημιουργία υπόγειου χώρου στάθμευσης κάτω από τον Λυκαβηττό, το λόφο του Αρδηττού και το λόφο του Φιλοπάππου, την υπογειοποίηση λεωφόρων όπως η Κατεχάκη, η Ποσειδώνος, η Αλεξάνδρας. Στα σκαριά φαίνεται ότι βρίσκεται η υπογειοποίηση της γραμμής του ΗΣΑΠ από τον Πειραιά ώς το Φάληρο και η βύθιση τμήματος της Ακαδημίας.
Ιστορικά το υπέδαφος έχει χρησιμοποιηθεί ευρέως ως κρυψώνα και χώρος προφύλαξης σε πολέμους και συγκρούσεις. Το 1871, κατά τη διάρκεια της Παρισινής Κομμούνας, για να ξεφύγουν από τα οδοφράγματα του στρατού, οι εργάτες χρησιμοποιούσαν το τεράστιο δίκτυο των υπονόμων της γαλλικής πρωτεύουσας, το οποίο περιέγραψε γλαφυρά ο Βίκτωρ Ουγκό στους «Αθλίους.
Στον Μεσοπόλεμο η κατασκευή υπόγειων αντιαεροπορικών καταφυγίων έγινε υποχρεωτική σε πολλές χώρες - ανάμεσά τους και η Ελλάδα, όπου ο νόμος προέβλεπε ότι κάθε καινούργιο κτίσμα έπρεπε να περιλαμβάνει υπόγειο θωρακισμένο απέναντι σε αντιαεροπορικές επιδρομές. Οι ναζί, που οραματίζονταν το Βερολίνο σύγχρονη Ρώμη, είχαν κατασκευάσει χιλιάδες καταφύγια στα υπόγεια της τότε γερμανικής πρωτεύουσας, τα περισσότερα σχεδιασμένα από τον αρχιτέκτονα του Γ' Ράιχ, Αλμπερτ Σπέερ. Ενα από αυτά, κατασκευασμένο βορειοδυτικά της Καγκελαρίας, σε δύο υπόγειους ορόφους που ξεκινούσαν πέντε μέτρα κάτω από την επιφάνεια του εδάφους και περιλάμβαναν τριάντα δωμάτια, έγινε το τελευταίο καταφύγιο του Χίτλερ, ο οποίος κατέφυγε εκεί στις 16 Ιανουαρίου του 1945, όταν οι συμμαχικές δυνάμεις βομβάρδιζαν το Βερολίνο, και έμεινε τρεισήμισι μήνες, ώς την αυτοκτονία του.
Κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο χιλιάδες Λονδρέζοι βρήκαν καταφύγιο στον υπόγειο σιδηρόδρομο του Λονδίνου (του πρώτου υπόγειου σιδηροδρόμου στον κόσμο, που χρονολογείται από το 1863). Εβδομήντα εφτά σταθμοί του υπόγειου σιδηροδρόμου ετοιμάστηκαν να λειτουργήσουν υπό την εποπτεία ειδικών αξιωματικών ως κανονική πόλη, εφοδιασμένη με τρόφιμα, φάρμακα για πρώτες βοήθειες, τουαλέτες και καντίνες.
Αργότερα, στον Ψυχρό Πόλεμο, είναι γνωστή η ανησυχία των Αμερικανών - που έσπευσαν να κατασκευάσουν ιδιωτικά πυρηνικά καταφύγια, για να προφυλαχτούν από τυχόν πυρηνική επιδρομή.
Ως κρυψώνες λειτουργούσαν και οι κατακόμβες, τα υπόγεια νεκροταφεία που δημιούργησαν οι πρώτοι χριστιανοί για να προστατεύσουν τους νεκρούς τους από τους διώκτες τους. Η Ρώμη είναι γεμάτη κατακόμβες, με πρώτη αυτήν κάτω από την εκκλησία του Αγίου Σεβαστιανού, έξω από τα τείχη της αρχαίας πόλης. Αλλες σημαντικές κατακόμβες, από τις 74 που υπάρχουν σε όλο τον κόσμο, είναι αυτές των Αγίων Τόπων και της Μήλου, που δημιουργήθηκαν τον 2ο με 4ο αι., ως μικρογραφία αυτών της Ρώμης.
Οπου το έδαφος είναι αρκετά πορώδες και μαλακό για να σκαφτεί και αρκετά σκληρό για να μην καταρρεύσει, η λαϊκή αρχιτεκτονική έχει εκμεταλλευτεί το υπέδαφος κι έχει δώσει δείγματα υπόγειας αρχιτεκτονικής μοναδικής γοητείας. Στη Σαντορίνη, για παράδειγμα, με το ηφαιστειογενές της πέτρωμα, τη λεγόμενη άσπα, τα υπόσκαφα κτίσματα είναι η βασική παραδοσιακή αρχιτεκτονική του νησιού. Τα βρίσκουμε όχι μόνο στην κορυφογραμμή της Καλντέρας, αλλά και στην ενδοχώρα, και παραδοσιακά ανήκαν στα λαϊκά στρώματα - οι πλουσιότεροι προτιμούσαν να χτίζουν τα σπίτια τους, όχι να τα σκάβουν στο έδαφος.
Παρόμοιας κοινωνικής κατηγορίας ήταν και τα υπόσκαφα κτίσματα που δημιουργήθηκαν στις όχθες του Λίγηρα, στη γαλλική Νορμανδία, εκεί όπου βρίσκεται το Χωριό των Τρωγλοδυτών. Σ' αυτά βρήκαν στέγη οι αγρότες της περιοχής τον 17ο και τον 18ο αιώνα, τότε που κόστιζε λιγότερο να σκάψεις το έδαφος παρά να χτίσεις πάνω σ' αυτό.
Από τα αρχαιότερα και πιο μαγευτικά υπόσκαφα στον κόσμο είναι αυτά των αρχέγονων Πουέμπλος, μιας φυλής Ινδιάνων. Οι Πουέμπλος δημιούργησαν μια ολόκληρη γλυπτή πολιτεία σκαλισμένη σε βράχο, στη σημερινή τοποθεσία Τέσσερεις Γωνίες στις ΗΠΑ, κι έζησαν εκεί τον 11ο και τον 12ο αι. μ.Χ.
Εξίσου μαγευτικά είναι και τα υπόσκαφα της Καππαδοκίας, στην καρδιά της Μικράς Ασίας. Πρόκειται για χιλιάδες υπόσκαφες κατοικίες, περιστεριώνες, αποθήκες και άλλα κτίσματα, που σχηματίζουν ολόκληρες πολιτείες στο εσωτερικό των βράχων, εκτεινόμενες σε χιλιόμετρα κατά μήκος και μέχρι δέκα πατώματα βάθος. Τον τόνο στην Καππαδοκία δίνουν οι περίπου 3.000 υπόσκαφες χριστιανικές εκκλησίες που δημιουργήθηκαν από τα μέσα του 8ου αι., όταν έληξαν οι επιδρομές των Αράβων και ολοκληρώθηκε η Εικονομαχία, μέχρι το 1071, όταν οι Σελτζούκοι κατέκτησαν τη Μικρά Ασία.
____________
Υπόγεια της Αθήνας
Μυστικές κατακόμβες, υπόγεια περάσματα, στοές που ξεκινούν, λέει, από την Πεντέλη και φτάνουν στην Αθήνα και άλλες που ξεκινούν από την Αθήνα και φτάνουν στο Φάληρο, κι ακόμα σπήλαια που υποτίθεται ότι βρίσκονται κάτω από το 70% του εδάφους της Αττικής, τόσο, που απορείς πώς δεν έχει ακόμα βυθιστεί όλη η πόλη - πού βρέθηκε χώρος για τα θεμέλια τόσων κτηρίων ή πού χώρεσαν τα αρχαία, που κι αυτά βρίσκονται μέσα στα «σπλάχνα» της Γης; Η παραφιλολογία του ανεξήγητου καλά κρατεί στο ίντερνετ, στην TV και στα σχετικά περιοδικά όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά σε όλο τον κόσμο. Με τον ίδιο τρόπο που η πιθανότητα να υπάρχει ζωή σε άλλους πλανήτες τρέφει τη φαντασία (αλλά και όσους ασχολούνται μ' αυτά τα θέματα), έτσι και η πιθανή ύπαρξη ανεξερεύνητων, καταχθόνιων πόλεων αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο να μην τελειώνουν όλα εδώ, στον πεπερασμένο κόσμο που έχουμε χτίσει.
Αν, όμως, αφήσουμε για λίγο το ταξίδι στο απόκοσμο και καταδεχτούμε να ασχοληθούμε πιο προσεκτικά με τον ήδη κτισμένο μας κόσμο, θα ανακαλύψουμε εξίσου ενδιαφέρουσες πλευρές, που δείχνουν πολλά για τον τρόπο που ζούμε. Είναι ίσως μια πιο πεζή προσέγγιση της ζωής στο υπόγειο, όχι όμως χωρίς γοητεία - με τον ίδιο τρόπο που είναι εξίσου γοητευτικοί ο Ιούλιος Βερν που περιέγραψε ολόκληρες (φανταστικές) υπόγειες πόλεις και ο Βίκτωρ Ουγκό που περιέγραψε τον υπαρκτό κόσμο των υπονόμων του Παρισιού.
Ετσι, το μεγαλύτερο υπόγειο συγκρότημα στον κόσμο δεν βρίσκεται πιθανότατα κάτω από την Αθήνα, όπως θα νομίζαμε αν πιστεύαμε την παραφιλολογία του ανεξήγητου, αλλά κάτω από το κέντρο του Μόντρεαλ. Πολυκατοικίες, εμπορικά κέντρα, ξενοδοχεία, τράπεζες, γραφεία, μουσεία, εφτά σταθμοί μετρό και δύο σταθμοί τρένου συνδέονται με μια σειρά τούνελ, τα οποία φτάνουν σε μήκος τα 32 χλμ. συνολικά και απλώνονται σε έκταση που ξεπερνά τα 12 τ. χλμ. Οσο διαρκεί ο βαρύς χειμώνας του Κεμπέκ, περισσότεροι από 500.000 άνθρωποι ζουν και κινούνται καθημερινά σ' αυτήν την υπόγεια πόλη, που επιτρέπει στη ζωή να συνεχίζεται αδιάλειπτα παρά τις αντίξοες καιρικές συνθήκες.
Ιστορικά οι πόλεις δεν έχουν αναπτυχθεί σε βάθος όσο έχουν αναπτυχθεί σε ύψος, για λόγους που έχουν να κάνουν με τις τεχνικές δυσκολίες και το υψηλό κόστος μιας υπόγειας κατασκευής. Ομως, το υπέδαφος χρησιμοποιήθηκε σε μεγάλο βαθμό, για να συγκρατήσει την έκταση των σύγχρονων πόλεων - σε μια προσπάθεια εκμετάλλευσης κάθε δυνατής σπιθαμής γης.
Η τάση υπερεκμετάλλευσης της γης είναι εμφανής στο κέντρο της Αθήνας, όπου ισχύει ιδιαίτερα η κάθετη κοινωνική διαστρωμάτωση του χώρου, με τα πλουσιότερα στρώματα να στεγάζονται στους επάνω ορόφους των πολυκατοικιών και τα φτωχότερα στους κάτω. Τα υπόγεια των αθηναϊκών πολυκατοικιών, συνήθως πρόχειρες κατασκευές προορισμένες να γίνουν βοηθητικοί χώροι, και πάντως ακατάλληλες να παρέχουν ανθρώπινες συνθήκες ζωής, στέγασαν και στεγάζουν αυτούς που δεν έχουν στον ήλιο μοίρα. Κάποτε, ήταν οι θυρωροί. Σήμερα, τα νέα προλεταριακά στρώματα της πόλης, οι μετανάστες. Παράνομα τότε, όπως και τώρα, όπως επισημαίνουν πολλοί πολεοδόμοι και αρχιτέκτονες, γιατί η προβλεπόμενη χρήση και οι προδιαγραφές των υπογείων είναι διαφορετικές.
Ο ομότιμος καθηγητής Πολεοδομίας στο Πολυτεχνείο Αθανάσιος Αραβαντινός επισημαίνει επί πλέον την κερδοσκοπία των ιδιοκτητών που μετατρέπουν τους βοηθητικούς χώρους σε χώρους κύριας χρήσης, στους οποίους κατοικούν ή εργάζονται άνθρωποι. Η κάθετη κοινωνική διαστρωμάτωση του χώρου δεν αφορά μόνο την κατοικία, αλλά και τους χώρους διασκέδασης. Οπως εξηγεί ο Παύλος Λέφας, αρχιτέκτονας και καθηγητής Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο Πατρών, στην παλιά Αθήνα τα λαϊκά καφενεία και οι ταβέρνες ήταν εξορισμένα σε υπόγεια, ιδίως το χειμώνα, ενώ στα ισόγεια, ακριβότερα στο νοίκι, στεγάζονταν τα αστικά καφενεία και εστιατόρια. Εξαιτίας της χωροθέτησής τους, τα υπόγεια παρείχαν μεγαλύτερη προστασία και οικειότητα, που αναδείκνυε την κοινωνικότητα των θαμώνων, όπως την έχει καταγράψει ο Βάρναλης στους «Μοιραίους» που τα πίνουν «μες στην υπόγεια την ταβέρνα, μες σε καπνούς και σε βρισιές.
Διεθνώς, πάντως, αν κάποτε τα υπόγεια προστάτευαν τους κατοίκους τους από τα στοιχεία της φύσης, σήμερα καλούνται να προστατεύσουν τη φύση από τον άνθρωπο. Ο γκουρού της υπόγειας αρχιτεκτονικής Μάλκολμ Γουέλς πέθανε πέρυσι, αλλά οι ιδέες και τα σχέδιά του, διατυπωμένα από τη δεκαετία του '70, έχουν επηρεάσει μια σειρά αρχιτεκτόνων που αρχίζουν όλο και περισσότερο να τα εφαρμόζουν. Μόνο στις ΗΠΑ περισσότερες από 500 δημόσιες κατασκευές και 5.000 κατοικίες έχουν χτιστεί κάτω από το έδαφος. Ο στόχος διπλός: εκμεταλλεύονται τις βιοκλιματικές ιδιότητες της υπόγειας κατοίκησης, μειώνοντας την κατανάλωση ενέργειας για θέρμανση, φως και αερισμό, και αφήνουν τη στέγη τους ελεύθερη για δημιουργία πράσινου και χώρων αναψυχής.
Στην Ελλάδα υπάρχει η τάση υπογειοποίησης δημόσιων χώρων και κεντρικών οδικών αρτηριών των μεγαλουπόλεων, προκειμένου να δημιουργηθεί ελεύθερος χώρος και χώρος πρασίνου. Τα τελευταία χρόνια έχουν προταθεί για την Αττική σχέδια που περιλαμβάνουν τη δημιουργία υπόγειου χώρου στάθμευσης κάτω από τον Λυκαβηττό, το λόφο του Αρδηττού και το λόφο του Φιλοπάππου, την υπογειοποίηση λεωφόρων όπως η Κατεχάκη, η Ποσειδώνος, η Αλεξάνδρας. Στα σκαριά φαίνεται ότι βρίσκεται η υπογειοποίηση της γραμμής του ΗΣΑΠ από τον Πειραιά ώς το Φάληρο και η βύθιση τμήματος της Ακαδημίας.
Ιστορικά το υπέδαφος έχει χρησιμοποιηθεί ευρέως ως κρυψώνα και χώρος προφύλαξης σε πολέμους και συγκρούσεις. Το 1871, κατά τη διάρκεια της Παρισινής Κομμούνας, για να ξεφύγουν από τα οδοφράγματα του στρατού, οι εργάτες χρησιμοποιούσαν το τεράστιο δίκτυο των υπονόμων της γαλλικής πρωτεύουσας, το οποίο περιέγραψε γλαφυρά ο Βίκτωρ Ουγκό στους «Αθλίους.
Στον Μεσοπόλεμο η κατασκευή υπόγειων αντιαεροπορικών καταφυγίων έγινε υποχρεωτική σε πολλές χώρες - ανάμεσά τους και η Ελλάδα, όπου ο νόμος προέβλεπε ότι κάθε καινούργιο κτίσμα έπρεπε να περιλαμβάνει υπόγειο θωρακισμένο απέναντι σε αντιαεροπορικές επιδρομές. Οι ναζί, που οραματίζονταν το Βερολίνο σύγχρονη Ρώμη, είχαν κατασκευάσει χιλιάδες καταφύγια στα υπόγεια της τότε γερμανικής πρωτεύουσας, τα περισσότερα σχεδιασμένα από τον αρχιτέκτονα του Γ' Ράιχ, Αλμπερτ Σπέερ. Ενα από αυτά, κατασκευασμένο βορειοδυτικά της Καγκελαρίας, σε δύο υπόγειους ορόφους που ξεκινούσαν πέντε μέτρα κάτω από την επιφάνεια του εδάφους και περιλάμβαναν τριάντα δωμάτια, έγινε το τελευταίο καταφύγιο του Χίτλερ, ο οποίος κατέφυγε εκεί στις 16 Ιανουαρίου του 1945, όταν οι συμμαχικές δυνάμεις βομβάρδιζαν το Βερολίνο, και έμεινε τρεισήμισι μήνες, ώς την αυτοκτονία του.
Κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο χιλιάδες Λονδρέζοι βρήκαν καταφύγιο στον υπόγειο σιδηρόδρομο του Λονδίνου (του πρώτου υπόγειου σιδηροδρόμου στον κόσμο, που χρονολογείται από το 1863). Εβδομήντα εφτά σταθμοί του υπόγειου σιδηροδρόμου ετοιμάστηκαν να λειτουργήσουν υπό την εποπτεία ειδικών αξιωματικών ως κανονική πόλη, εφοδιασμένη με τρόφιμα, φάρμακα για πρώτες βοήθειες, τουαλέτες και καντίνες.
Αργότερα, στον Ψυχρό Πόλεμο, είναι γνωστή η ανησυχία των Αμερικανών - που έσπευσαν να κατασκευάσουν ιδιωτικά πυρηνικά καταφύγια, για να προφυλαχτούν από τυχόν πυρηνική επιδρομή.
Ως κρυψώνες λειτουργούσαν και οι κατακόμβες, τα υπόγεια νεκροταφεία που δημιούργησαν οι πρώτοι χριστιανοί για να προστατεύσουν τους νεκρούς τους από τους διώκτες τους. Η Ρώμη είναι γεμάτη κατακόμβες, με πρώτη αυτήν κάτω από την εκκλησία του Αγίου Σεβαστιανού, έξω από τα τείχη της αρχαίας πόλης. Αλλες σημαντικές κατακόμβες, από τις 74 που υπάρχουν σε όλο τον κόσμο, είναι αυτές των Αγίων Τόπων και της Μήλου, που δημιουργήθηκαν τον 2ο με 4ο αι., ως μικρογραφία αυτών της Ρώμης.
Οπου το έδαφος είναι αρκετά πορώδες και μαλακό για να σκαφτεί και αρκετά σκληρό για να μην καταρρεύσει, η λαϊκή αρχιτεκτονική έχει εκμεταλλευτεί το υπέδαφος κι έχει δώσει δείγματα υπόγειας αρχιτεκτονικής μοναδικής γοητείας. Στη Σαντορίνη, για παράδειγμα, με το ηφαιστειογενές της πέτρωμα, τη λεγόμενη άσπα, τα υπόσκαφα κτίσματα είναι η βασική παραδοσιακή αρχιτεκτονική του νησιού. Τα βρίσκουμε όχι μόνο στην κορυφογραμμή της Καλντέρας, αλλά και στην ενδοχώρα, και παραδοσιακά ανήκαν στα λαϊκά στρώματα - οι πλουσιότεροι προτιμούσαν να χτίζουν τα σπίτια τους, όχι να τα σκάβουν στο έδαφος.
Παρόμοιας κοινωνικής κατηγορίας ήταν και τα υπόσκαφα κτίσματα που δημιουργήθηκαν στις όχθες του Λίγηρα, στη γαλλική Νορμανδία, εκεί όπου βρίσκεται το Χωριό των Τρωγλοδυτών. Σ' αυτά βρήκαν στέγη οι αγρότες της περιοχής τον 17ο και τον 18ο αιώνα, τότε που κόστιζε λιγότερο να σκάψεις το έδαφος παρά να χτίσεις πάνω σ' αυτό.
Από τα αρχαιότερα και πιο μαγευτικά υπόσκαφα στον κόσμο είναι αυτά των αρχέγονων Πουέμπλος, μιας φυλής Ινδιάνων. Οι Πουέμπλος δημιούργησαν μια ολόκληρη γλυπτή πολιτεία σκαλισμένη σε βράχο, στη σημερινή τοποθεσία Τέσσερεις Γωνίες στις ΗΠΑ, κι έζησαν εκεί τον 11ο και τον 12ο αι. μ.Χ.
Εξίσου μαγευτικά είναι και τα υπόσκαφα της Καππαδοκίας, στην καρδιά της Μικράς Ασίας. Πρόκειται για χιλιάδες υπόσκαφες κατοικίες, περιστεριώνες, αποθήκες και άλλα κτίσματα, που σχηματίζουν ολόκληρες πολιτείες στο εσωτερικό των βράχων, εκτεινόμενες σε χιλιόμετρα κατά μήκος και μέχρι δέκα πατώματα βάθος. Τον τόνο στην Καππαδοκία δίνουν οι περίπου 3.000 υπόσκαφες χριστιανικές εκκλησίες που δημιουργήθηκαν από τα μέσα του 8ου αι., όταν έληξαν οι επιδρομές των Αράβων και ολοκληρώθηκε η Εικονομαχία, μέχρι το 1071, όταν οι Σελτζούκοι κατέκτησαν τη Μικρά Ασία.
____________
Υπόγεια της Αθήνας
Θυρίδα τράπεzας
Οταν πρόσφατα κυκλοφόρησε η φήμη ότι θα φορολογηθούν οι καταθέσεις, η ζήτηση τραπεζικών θυρίδων διπλασιάστηκε. Κανονικά, βέβαια, οι θυρίδες δεν προορίζονται για κατάθεση μετρητών, αλλά τιμαλφών και αντικειμένων μεγάλης συναισθηματικής αξίας, αυτών που παλαιότερα κρύβαμε κάτω απ' το στρώμα. Το περιεχόμενό τους δεν το γνωρίζει κανείς εκτός από τον ιδιοκτήτη τους, διό και δεν προβλέπεται αποζημίωση σε περιπτώσεις απώλειας. Υποτίθεται, όμως, ότι προσφέρουν μεγαλύτερη ασφάλεια σε σχέση με το σπίτι. Οχι πάντα. Τον Δεκέμβριο του '92 άγνωστοι μπήκαν στο θησαυροφυλάκιο της Τράπεζας Εργασίας, στην Καλλιρρόης, και άδειασαν 301 επιλεγμένες θυρίδες, που (σύμφωνα με φήμες) περιείχαν -εκτός από τιμαλφή- και μεγάλες ποσότητες κοκαΐνης. Σε θυρίδες φυλάχτηκαν, μεταξύ άλλων, η ερωτική αλληλογραφία του Αϊνστάιν με τη μετέπειτα σύζυγό του Μίλεβα, το Ευαγγέλιο του Ιούδα, χειρόγραφα συγγραφέων και ό,τι μπορεί να βάλει ο νους. Το μεγαλύτερο θησαυροφυλάκιο της χώρας είναι αυτό του κεντρικού καταστήματος της Τράπεζας της Ελλάδος: καταλαμβάνει ένα οικοδομικό τετράγωνο και πολλούς υπόγειους ορόφους, όπου φυλάσσονται χαρτονομίσματα, νομίσματα, ράβδοι χρυσού.
***
Οταν πρόσφατα κυκλοφόρησε η φήμη ότι θα φορολογηθούν οι καταθέσεις, η ζήτηση τραπεζικών θυρίδων διπλασιάστηκε. Κανονικά, βέβαια, οι θυρίδες δεν προορίζονται για κατάθεση μετρητών, αλλά τιμαλφών και αντικειμένων μεγάλης συναισθηματικής αξίας, αυτών που παλαιότερα κρύβαμε κάτω απ' το στρώμα. Το περιεχόμενό τους δεν το γνωρίζει κανείς εκτός από τον ιδιοκτήτη τους, διό και δεν προβλέπεται αποζημίωση σε περιπτώσεις απώλειας. Υποτίθεται, όμως, ότι προσφέρουν μεγαλύτερη ασφάλεια σε σχέση με το σπίτι. Οχι πάντα. Τον Δεκέμβριο του '92 άγνωστοι μπήκαν στο θησαυροφυλάκιο της Τράπεζας Εργασίας, στην Καλλιρρόης, και άδειασαν 301 επιλεγμένες θυρίδες, που (σύμφωνα με φήμες) περιείχαν -εκτός από τιμαλφή- και μεγάλες ποσότητες κοκαΐνης. Σε θυρίδες φυλάχτηκαν, μεταξύ άλλων, η ερωτική αλληλογραφία του Αϊνστάιν με τη μετέπειτα σύζυγό του Μίλεβα, το Ευαγγέλιο του Ιούδα, χειρόγραφα συγγραφέων και ό,τι μπορεί να βάλει ο νους. Το μεγαλύτερο θησαυροφυλάκιο της χώρας είναι αυτό του κεντρικού καταστήματος της Τράπεζας της Ελλάδος: καταλαμβάνει ένα οικοδομικό τετράγωνο και πολλούς υπόγειους ορόφους, όπου φυλάσσονται χαρτονομίσματα, νομίσματα, ράβδοι χρυσού.
***
Υπόγειο πέρασμα Βουλιαγμένης και Καλλιρρόης
Σκληρό συρματόπλεγμα καλύπτει την είσοδο του τούνελ κάτω από τη διασταύρωση Βουλιαγμένης και Καλλιρρόης, αλλά μπορείς να μπεις στο εσωτερικό από ένα άνοιγμα στην κεντρική από τις τρεις καμάρες της εισόδου. Το τούνελ διακόπτεται ύστερα από 10-15 μ. από έναν χτισμένο τοίχο. Πριν από 60 χρόνια ο τοίχος δεν υπήρχε, όπως δεν υπήρχε και η Καλλιρρόης - στη θέση τους βρισκόταν η κοίτη του ποταμού Ιλισσού. Το περιβόητο ριφιφί στην Τράπεζα Εργασίας ξεκίνησε από ένα φρεάτιο υπονόμων λίγα μέτρα μακριά απ' τον τοίχο. Ως τις αρχές της δεκαετίας του 2000 το τούνελ ήταν μέρος του ερωτικού τριγώνου της Αθήνας, ενός τριγώνου αντρικών σεξουαλικών συναντήσεων, που περιλάμβανε το πάρκο του Ζαππείου, τον αρχαιολογικό χώρο του Ολυμπιείου και την εκκλησία της Αγ. Φωτεινής. Αργότερα, μετανάστες έκαναν μία από τις καμάρες του τούνελ σπίτι τους, βάζοντας στο έδαφος ένα στρώμα, ένα τραπέζι κι ένα κομοδίνο. Τηρούσαν, μάλιστα, σχολαστικά την καθαριότητα, όπως μαρτυρούσε η ύπαρξη μιας σκούπας και ενός σταχτοδοχείου. Το στρώμα βρίσκεται και σήμερα στο τούνελ, πλάι σε σπασμένα μπουκάλια και σκουπίδια, που δείχνουν ότι δεν είναι λίγοι όσοι αναζητούν εδώ στέγη και πρόσκαιρο καταφύγιο.
Σκληρό συρματόπλεγμα καλύπτει την είσοδο του τούνελ κάτω από τη διασταύρωση Βουλιαγμένης και Καλλιρρόης, αλλά μπορείς να μπεις στο εσωτερικό από ένα άνοιγμα στην κεντρική από τις τρεις καμάρες της εισόδου. Το τούνελ διακόπτεται ύστερα από 10-15 μ. από έναν χτισμένο τοίχο. Πριν από 60 χρόνια ο τοίχος δεν υπήρχε, όπως δεν υπήρχε και η Καλλιρρόης - στη θέση τους βρισκόταν η κοίτη του ποταμού Ιλισσού. Το περιβόητο ριφιφί στην Τράπεζα Εργασίας ξεκίνησε από ένα φρεάτιο υπονόμων λίγα μέτρα μακριά απ' τον τοίχο. Ως τις αρχές της δεκαετίας του 2000 το τούνελ ήταν μέρος του ερωτικού τριγώνου της Αθήνας, ενός τριγώνου αντρικών σεξουαλικών συναντήσεων, που περιλάμβανε το πάρκο του Ζαππείου, τον αρχαιολογικό χώρο του Ολυμπιείου και την εκκλησία της Αγ. Φωτεινής. Αργότερα, μετανάστες έκαναν μία από τις καμάρες του τούνελ σπίτι τους, βάζοντας στο έδαφος ένα στρώμα, ένα τραπέζι κι ένα κομοδίνο. Τηρούσαν, μάλιστα, σχολαστικά την καθαριότητα, όπως μαρτυρούσε η ύπαρξη μιας σκούπας και ενός σταχτοδοχείου. Το στρώμα βρίσκεται και σήμερα στο τούνελ, πλάι σε σπασμένα μπουκάλια και σκουπίδια, που δείχνουν ότι δεν είναι λίγοι όσοι αναζητούν εδώ στέγη και πρόσκαιρο καταφύγιο.
***
«Second Skin»
Ο χώρος δεν κάνει το αντεργκράουντ, όπως τα ράσα δεν κάνουν τον παπά, αλλά στο Catacomb Room, το υπόγειο δωμάτιο του κλαμπ «Second Skin» στο Γκάζι, το αντεργκράουντ βρήκε το υπόγειό του. Οχι μόνο γιατί το «Second Skin» απευθύνεται σε αντεργκράουντ μουσικές επιλογές, αλλά και επειδή στις φετιχιστικές βραδιές που διοργανώνονται στο κλαμπ το υπόγειο δωμάτιο μετατρέπεται σε dungeon, μπουντρούμι δηλαδή, με τον κατάλληλο φετιχιστικό εξοπλισμό για ένα απολαυστικό όργιο μεταξύ των μυημένων θαμώνων του: μηχανισμός ακινητοποίησης, σταυροί, ειδικοί πάγκοι - σέλες, σεξουαλικά βοηθήματα και άλλα θαυμαστά. Τις υπόλοιπες ημέρες το υπόγειο λειτουργεί ως δεύτερη μουσική σκηνή του κλαμπ. Το Catacomb Room δεν είναι, φυσικά, το μόνο αντεργκράουντ υπόγειο της πόλης. Από τα λάιβ ροκάδικα «Αν», «Ροντέο» και «Σιν Σίτι» μέχρι το γκέι «Λάμδα», τα κωλάδικα της Πατησίων, τη ρώσικη ντίσκο «Μετεορίτ» και τη βουλγάρικη «BG», η Αθήνα προσφέρει πολλές επιλογές για μια υπόγεια νυχτερινή ζωή που θα μπορούσες να την πεις αντεργκράουντ. Το μέινστριμ αφορά τους πολλούς» λέει ο συνιδιοκτήτης του «Second Skin» Γιώργος Φακίνος. Αφορά αυτούς που ακούνε επιδερμικά τη μουσική, δεν τη νιώθουν, δεν τη ζούνε. Οι περισσότεροι που έρχονται εδώ γνωρίζουν από μουσική και ξέρουν τι έρχονται ν' ακούσουν. Κι αυτά που φοράνε είναι ο δικός τους τρόπος έκφρασης.
Ο χώρος δεν κάνει το αντεργκράουντ, όπως τα ράσα δεν κάνουν τον παπά, αλλά στο Catacomb Room, το υπόγειο δωμάτιο του κλαμπ «Second Skin» στο Γκάζι, το αντεργκράουντ βρήκε το υπόγειό του. Οχι μόνο γιατί το «Second Skin» απευθύνεται σε αντεργκράουντ μουσικές επιλογές, αλλά και επειδή στις φετιχιστικές βραδιές που διοργανώνονται στο κλαμπ το υπόγειο δωμάτιο μετατρέπεται σε dungeon, μπουντρούμι δηλαδή, με τον κατάλληλο φετιχιστικό εξοπλισμό για ένα απολαυστικό όργιο μεταξύ των μυημένων θαμώνων του: μηχανισμός ακινητοποίησης, σταυροί, ειδικοί πάγκοι - σέλες, σεξουαλικά βοηθήματα και άλλα θαυμαστά. Τις υπόλοιπες ημέρες το υπόγειο λειτουργεί ως δεύτερη μουσική σκηνή του κλαμπ. Το Catacomb Room δεν είναι, φυσικά, το μόνο αντεργκράουντ υπόγειο της πόλης. Από τα λάιβ ροκάδικα «Αν», «Ροντέο» και «Σιν Σίτι» μέχρι το γκέι «Λάμδα», τα κωλάδικα της Πατησίων, τη ρώσικη ντίσκο «Μετεορίτ» και τη βουλγάρικη «BG», η Αθήνα προσφέρει πολλές επιλογές για μια υπόγεια νυχτερινή ζωή που θα μπορούσες να την πεις αντεργκράουντ. Το μέινστριμ αφορά τους πολλούς» λέει ο συνιδιοκτήτης του «Second Skin» Γιώργος Φακίνος. Αφορά αυτούς που ακούνε επιδερμικά τη μουσική, δεν τη νιώθουν, δεν τη ζούνε. Οι περισσότεροι που έρχονται εδώ γνωρίζουν από μουσική και ξέρουν τι έρχονται ν' ακούσουν. Κι αυτά που φοράνε είναι ο δικός τους τρόπος έκφρασης.
***
Παρασκήνια Μεγάρου Μουσικής
Περνώντας πίσω από τη σκηνή της αίθουσας Τριάντη και ακούγοντας τον τεχνικό διευθυντή του Μεγάρου, Κώστα Χαραλαμπίδη, να εξηγεί τους μηχανισμούς των παρασκηνίων είναι πιθανό να νιώσεις την αρχή ενός ιλίγγου. Ιδίως αν κοιτάξεις προς τα κάτω, 17 μέτρα βάθος, εκεί όπου βρίσκονται τα μοτέρ και οι τροχαλίες που ανεβοκατεβάζουν τις 4 πλατφόρμες της σκηνής - η καθεμία 16 μέτρα μήκος και 4 μέτρα πλάτος και με δυνατότητα κλίσης 10%. Χώρια οι δύο πλάγιες σκηνές ίδιου μεγέθους, τα δύο πλάγια υποσκήνια, οι πλατφόρμες της ορχήστρας για 110 μουσικούς και τα ασανσέρ που μπορούν να μεταφέρουν μια νταλίκα από την είσοδο του Μεγάρου στη σκηνή ή στο υπόγειο και τα 54 σταγγόνια που βρίσκονται στην οροφή, 25 μέτρα ύψος από το επίπεδο της σκηνής. Ολος αυτός ο μηχανισμός, που δεν έχει τίποτα να ζηλέψει από τις μεγαλύτερες σκηνές της Ευρώπης (το Κόβεντ Γκάρντεν και τη Σκάλα του Μιλάνου), δίνει τη δυνατότητα μεγάλης ευελιξίας για γρήγορη εναλλαγή σκηνικών και τη φιλοξενία παράλληλων εκδηλώσεων, έτσι που η σκηνή να μη δεσμεύεται για μεγάλο διάστημα. Ολα αυτά, με τις πιο αυστηρές προδιαγραφές ασφαλείας και με την πρόβλεψη ώστε, όταν μετακινούνται οι πλατφόρμες, στο μεσαίο κάθισμα της πρώτης σειράς να μην ακούγεται ήχος μεγαλύτερος από 35 ντεσιμπέλ. Ετσι ο θεατής θα παρακολουθήσει την παράσταση απερίσπαστος. Την ίδια στιγμή, στα παρασκήνια η τεχνολογία θα δίνει τη δική της ιλιγγιώδη παράσταση.
Περνώντας πίσω από τη σκηνή της αίθουσας Τριάντη και ακούγοντας τον τεχνικό διευθυντή του Μεγάρου, Κώστα Χαραλαμπίδη, να εξηγεί τους μηχανισμούς των παρασκηνίων είναι πιθανό να νιώσεις την αρχή ενός ιλίγγου. Ιδίως αν κοιτάξεις προς τα κάτω, 17 μέτρα βάθος, εκεί όπου βρίσκονται τα μοτέρ και οι τροχαλίες που ανεβοκατεβάζουν τις 4 πλατφόρμες της σκηνής - η καθεμία 16 μέτρα μήκος και 4 μέτρα πλάτος και με δυνατότητα κλίσης 10%. Χώρια οι δύο πλάγιες σκηνές ίδιου μεγέθους, τα δύο πλάγια υποσκήνια, οι πλατφόρμες της ορχήστρας για 110 μουσικούς και τα ασανσέρ που μπορούν να μεταφέρουν μια νταλίκα από την είσοδο του Μεγάρου στη σκηνή ή στο υπόγειο και τα 54 σταγγόνια που βρίσκονται στην οροφή, 25 μέτρα ύψος από το επίπεδο της σκηνής. Ολος αυτός ο μηχανισμός, που δεν έχει τίποτα να ζηλέψει από τις μεγαλύτερες σκηνές της Ευρώπης (το Κόβεντ Γκάρντεν και τη Σκάλα του Μιλάνου), δίνει τη δυνατότητα μεγάλης ευελιξίας για γρήγορη εναλλαγή σκηνικών και τη φιλοξενία παράλληλων εκδηλώσεων, έτσι που η σκηνή να μη δεσμεύεται για μεγάλο διάστημα. Ολα αυτά, με τις πιο αυστηρές προδιαγραφές ασφαλείας και με την πρόβλεψη ώστε, όταν μετακινούνται οι πλατφόρμες, στο μεσαίο κάθισμα της πρώτης σειράς να μην ακούγεται ήχος μεγαλύτερος από 35 ντεσιμπέλ. Ετσι ο θεατής θα παρακολουθήσει την παράσταση απερίσπαστος. Την ίδια στιγμή, στα παρασκήνια η τεχνολογία θα δίνει τη δική της ιλιγγιώδη παράσταση.
***
Τζαμί στον Νέο Κόσμο
Αν οι πρώτοι χριστιανοί λάτρευαν το θεό σε κατακόμβες, οι μουσουλμάνοι που ζουν σήμερα στην Αθήνα λατρεύουν το θεό σε υπόγεια πολυκατοικιών. Μέχρι να λυθούν τα γραφειοκρατικά προβλήματα που καθυστερούν την προβλεπόμενη από το νόμο ανέγερση τζαμιού, η Αθήνα είναι μάλλον η μοναδική πρωτεύουσα του κόσμου χωρίς τζαμί και οι εκατοντάδες χιλιάδες μουσουλμάνοι της πόλης αναγκάζονται να αυτοσχεδιάσουν. Τη δεκαετία του '80 είχαν μετατρέψει σε χώρο προσευχής, μεταξύ άλλων, το πατάρι ενός καφενείου στον Πειραιά, το πάρκινγκ της πρεσβείας της Αιγύπτου και μια αποθήκη στο Γουδί. Το 1991 ένας μετανάστης από την Παλαιστίνη με καταγωγή από το Ρέθυμνο, ο Μάχερ Ρασσάτ, έχτισε μια πολυκατοικία στον Νέο Κόσμο και έκανε το υπόγειό της χώρο προσευχής, παίρνοντας άδεια για τη λειτουργία γραφείων ενός τάχα Ελληνοαραβικού Συλλόγου. Μέχρι πρόσφατα η Ελλάδα δεν έδινε άδεια για χώρο προσευχής, όπως εξάλλου δεν αναγνωρίζει ακόμα την ιδιότητα του ιμάμη σε περιοχές εκτός των ορίων της ανατολικής Θράκης. Τις Παρασκευές, που είναι για τους μουσουλμάνους ό,τι η κυριακάτικη λειτουργία για τους χριστιανούς, πηγαίνουν στο αυτοσχέδο τζαμί του Νέου Κόσμου μέχρι και χίλιοι μουσουλμάνοι από τις γύρω περιοχές. Αφήνουν τα παπούτσια τους στην είσοδο και ανεβαίνουν στον ημιώροφο για να πλυθούν σχολαστικά (τρεις φορές γαργάρες στο στόμα, τρεις φορές πλύσιμο της μύτης, τρεις του προσώπου, μετά τα χέρια και τα πόδια), έτοιμοι πια ν' ακούσουν το «Αλλαχγουάκμπαρ» (ο θεός είναι μεγάλος) και αποσπάσματα από το Κοράνι, σε πέντε προκαθορισμένες από τη θέση του Ηλίου ώρες της ημέρας. Η ίδια τελετουργία επαναλαμβάνεται καθημερινά στα περίπου 60 αυτοσχέδια τζαμιά της Αθήνας, που αποτελούν τη σύγχρονη αθηναϊκή εκδοχή της κατακόμβης.
Αν οι πρώτοι χριστιανοί λάτρευαν το θεό σε κατακόμβες, οι μουσουλμάνοι που ζουν σήμερα στην Αθήνα λατρεύουν το θεό σε υπόγεια πολυκατοικιών. Μέχρι να λυθούν τα γραφειοκρατικά προβλήματα που καθυστερούν την προβλεπόμενη από το νόμο ανέγερση τζαμιού, η Αθήνα είναι μάλλον η μοναδική πρωτεύουσα του κόσμου χωρίς τζαμί και οι εκατοντάδες χιλιάδες μουσουλμάνοι της πόλης αναγκάζονται να αυτοσχεδιάσουν. Τη δεκαετία του '80 είχαν μετατρέψει σε χώρο προσευχής, μεταξύ άλλων, το πατάρι ενός καφενείου στον Πειραιά, το πάρκινγκ της πρεσβείας της Αιγύπτου και μια αποθήκη στο Γουδί. Το 1991 ένας μετανάστης από την Παλαιστίνη με καταγωγή από το Ρέθυμνο, ο Μάχερ Ρασσάτ, έχτισε μια πολυκατοικία στον Νέο Κόσμο και έκανε το υπόγειό της χώρο προσευχής, παίρνοντας άδεια για τη λειτουργία γραφείων ενός τάχα Ελληνοαραβικού Συλλόγου. Μέχρι πρόσφατα η Ελλάδα δεν έδινε άδεια για χώρο προσευχής, όπως εξάλλου δεν αναγνωρίζει ακόμα την ιδιότητα του ιμάμη σε περιοχές εκτός των ορίων της ανατολικής Θράκης. Τις Παρασκευές, που είναι για τους μουσουλμάνους ό,τι η κυριακάτικη λειτουργία για τους χριστιανούς, πηγαίνουν στο αυτοσχέδο τζαμί του Νέου Κόσμου μέχρι και χίλιοι μουσουλμάνοι από τις γύρω περιοχές. Αφήνουν τα παπούτσια τους στην είσοδο και ανεβαίνουν στον ημιώροφο για να πλυθούν σχολαστικά (τρεις φορές γαργάρες στο στόμα, τρεις φορές πλύσιμο της μύτης, τρεις του προσώπου, μετά τα χέρια και τα πόδια), έτοιμοι πια ν' ακούσουν το «Αλλαχγουάκμπαρ» (ο θεός είναι μεγάλος) και αποσπάσματα από το Κοράνι, σε πέντε προκαθορισμένες από τη θέση του Ηλίου ώρες της ημέρας. Η ίδια τελετουργία επαναλαμβάνεται καθημερινά στα περίπου 60 αυτοσχέδια τζαμιά της Αθήνας, που αποτελούν τη σύγχρονη αθηναϊκή εκδοχή της κατακόμβης.
***
Χώρος συντήρησης γλυπτών Αρχαιολογικού Μουσείου
Στα 1.000 γλυπτά εκθέματα του μουσείου αντιστοιχούν 18.370 φυλαγμένα στις υπόγειες αποθήκες του, οι οποίες κατασκευάστηκαν λίγο πριν από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, για να προφυλαχτούν τα αρχαία από τυχόν καταστροφές και κλοπές. Στο υπόγειο βρίσκεται, επίσης, το εργαστήριο συντή- ρησης των γλυπτών του μουσείου - που ανακαινίστηκε μια διετία πριν, ώστε να μην έχει να ζηλέψει τίποτα από τα εργαστήρια συντήρησης των μεγαλύτερων μουσείων διεθνώς. Από τους λίγους εργάτες που εργάζονται στη συντήρηση, οι παλιοί προτιμούν να δουλεύουν παραδοσιακά με το νυστέρι. Οι νέοι με λέιζερ και μηχανήματα πίεσης νερού, που μοιάζουν με οδοντιατρικά εργαλεία. Αφαιρούν από το εσωτερικό των γλυπτών τις σκουριασμένες σιδερένιες ενώσεις που χρησιμοποι- ούσαν παλιά, βγάζουν τις γύψινες προσθέσεις από κάποια σημεία του γλυπτού (που κάποτε ήταν της μόδας) και αφαιρούν τις επικαθίσεις των ιζημάτων, προσέχοντας να μην αφαιρέσουν την πατίνα που έχει αφήσει ο χρόνος στο μάρμαρο. Είναι μια διαδικασία σχολαστική και πολύμηνη, ύστερα από την οποία το γλυπτό θα είναι έτοιμο να εκτεθεί είτε στους επάνω ορόφους του μουσείου είτε στο εξωτερικό, σε κάποια ειδική έκθεση.
Στα 1.000 γλυπτά εκθέματα του μουσείου αντιστοιχούν 18.370 φυλαγμένα στις υπόγειες αποθήκες του, οι οποίες κατασκευάστηκαν λίγο πριν από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, για να προφυλαχτούν τα αρχαία από τυχόν καταστροφές και κλοπές. Στο υπόγειο βρίσκεται, επίσης, το εργαστήριο συντή- ρησης των γλυπτών του μουσείου - που ανακαινίστηκε μια διετία πριν, ώστε να μην έχει να ζηλέψει τίποτα από τα εργαστήρια συντήρησης των μεγαλύτερων μουσείων διεθνώς. Από τους λίγους εργάτες που εργάζονται στη συντήρηση, οι παλιοί προτιμούν να δουλεύουν παραδοσιακά με το νυστέρι. Οι νέοι με λέιζερ και μηχανήματα πίεσης νερού, που μοιάζουν με οδοντιατρικά εργαλεία. Αφαιρούν από το εσωτερικό των γλυπτών τις σκουριασμένες σιδερένιες ενώσεις που χρησιμοποι- ούσαν παλιά, βγάζουν τις γύψινες προσθέσεις από κάποια σημεία του γλυπτού (που κάποτε ήταν της μόδας) και αφαιρούν τις επικαθίσεις των ιζημάτων, προσέχοντας να μην αφαιρέσουν την πατίνα που έχει αφήσει ο χρόνος στο μάρμαρο. Είναι μια διαδικασία σχολαστική και πολύμηνη, ύστερα από την οποία το γλυπτό θα είναι έτοιμο να εκτεθεί είτε στους επάνω ορόφους του μουσείου είτε στο εξωτερικό, σε κάποια ειδική έκθεση.
***
Χαμάμ Λουτρά Ηρα
Στο παλαιότερο χαμάμ της Αθήνας που λειτουργεί έως σήμερα κατεβαίνεις από μια επιβλητική μαρμάρινη σκάλα που ξεκινά από μια στοά της Ζήνωνος. Αν είσαι τυχερός, στον προθάλαμο θα συναντήσεις τον Θανάση Φραγκούλη, παλιό θαμώνα και από πέρυσι ιδιοκτήτη του. Ρώτα τον και θα σου μιλήσει για τις ένδοξες εποχές στα τέλη της δεκαετίας του '60, τότε που στα λουτρά δούλευαν 10 άτομα και η κοινή αίθουσα ήταν γεμάτη κόσμο, ενώ τα ατομικά δωμάτια, το καθένα με ατομικό χαμάμ και ντους, νοικιάζονταν σε άντρες, γυναίκες, ζευγά- ρια και οικογένειες. Πολλοί από τους θαμώνες ήταν μικρασιάτες πρόσφυγες, για τους οποίους το χαμάμ ήταν μέρος της κουλτούρας τους· δεν έλειπαν, όμως, και οι Αθηναίοι που ήθελαν την εμπειρία ενός ξεχωριστού, αισθησιακού λουτρού ή (κάποιοι) την ευκαιρία να δουν και να αγγίξουν γυμνά αντρικά σώματα. Εκείνη την εποχή λειτουργούσαν τουλάχιστον 4 ακόμα χαμάμ στην πόλη (ο Φοίνικας στην Ομόνοια, ένα στη Βερανζέρου, ένα στα Εξάρχεια και ένα στην Κοκκινιά) και μόλις είχε κλείσει το παραδοσιακό τούρκικο χαμάμ του Αμπίντ Εφέντη στους Αέρηδες της Πλάκας. Στα μέσα της δεκαετίας του '80, με την επιδημία του AIDS και τον πουριτανισμό που επήλθε στα ήθη της πόλης, η κίνηση στα χαμάμ μειώθηκε και τα περισσότερα έκλεισαν. Μόνο δύο έμειναν στην αρχή της δεκαετίας του 2000 - κι αυτά σε κατάσταση παρακμής.
Στο παλαιότερο χαμάμ της Αθήνας που λειτουργεί έως σήμερα κατεβαίνεις από μια επιβλητική μαρμάρινη σκάλα που ξεκινά από μια στοά της Ζήνωνος. Αν είσαι τυχερός, στον προθάλαμο θα συναντήσεις τον Θανάση Φραγκούλη, παλιό θαμώνα και από πέρυσι ιδιοκτήτη του. Ρώτα τον και θα σου μιλήσει για τις ένδοξες εποχές στα τέλη της δεκαετίας του '60, τότε που στα λουτρά δούλευαν 10 άτομα και η κοινή αίθουσα ήταν γεμάτη κόσμο, ενώ τα ατομικά δωμάτια, το καθένα με ατομικό χαμάμ και ντους, νοικιάζονταν σε άντρες, γυναίκες, ζευγά- ρια και οικογένειες. Πολλοί από τους θαμώνες ήταν μικρασιάτες πρόσφυγες, για τους οποίους το χαμάμ ήταν μέρος της κουλτούρας τους· δεν έλειπαν, όμως, και οι Αθηναίοι που ήθελαν την εμπειρία ενός ξεχωριστού, αισθησιακού λουτρού ή (κάποιοι) την ευκαιρία να δουν και να αγγίξουν γυμνά αντρικά σώματα. Εκείνη την εποχή λειτουργούσαν τουλάχιστον 4 ακόμα χαμάμ στην πόλη (ο Φοίνικας στην Ομόνοια, ένα στη Βερανζέρου, ένα στα Εξάρχεια και ένα στην Κοκκινιά) και μόλις είχε κλείσει το παραδοσιακό τούρκικο χαμάμ του Αμπίντ Εφέντη στους Αέρηδες της Πλάκας. Στα μέσα της δεκαετίας του '80, με την επιδημία του AIDS και τον πουριτανισμό που επήλθε στα ήθη της πόλης, η κίνηση στα χαμάμ μειώθηκε και τα περισσότερα έκλεισαν. Μόνο δύο έμειναν στην αρχή της δεκαετίας του 2000 - κι αυτά σε κατάσταση παρακμής.
***
Το υπόγειο του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρεταννία»
Το υπόγειο του πιο ιστορικού ξενοδοχείου της Αθήνας σήμερα στεγάζει το spa του και, στο αποκλεισμένο για το κοινό μέρος του, την ιματιοθήκη του προσωπικού, πλυντήρια στεγνωτήρια, αποθήκες και μια βοηθητική κουζίνα. Στο παρελθόν γνώρισε περισσότερες δόξες: κατασκευάστηκε ως αντιαεροπορικό καταφύγιο στην ανακαίνιση του 1928, με μεγάλες σιδερένιες πόρτες και φίλτρα για τα αέρια των βομβαρδισμών της εποχής. Την επομένη της 28ης Οκτωβρίου 1940 εγκαταστάθηκε εκεί το στρατηγείο του ΓΕΣ που συντόνιζε τον πόλεμο στο αλβανικό μέτωπο, ενώ υπήρχαν επίσης γραφεία του βασιλιά Γεωργίου και του δικτάτορα Ιω. Μεταξά. Οταν οι Γερμανοί μπήκαν στην Αθήνα τον Απρίλιο του 1941, και ο βασιλιάς έφυγε προς Κάιρο, το ξενοδοχείο έγινε στρατηγείο της Βέρμαχτ και τόπος φιλοξενίας υψηλόβαθμων Γερμανών. Στο υπόγειο οι Γερμανοί έφτιαξαν μια μπιραρία, σύμφωνα με την παράδοση των κελαριών που βρίσκονται στα υπόγεια των γερμανικών πύργων, και ζωγράφισαν στους τοίχους ένα πανόραμα του μεσαιωνικού κάστρου της Χαϊδελβέργης με τους ιππότες του. Λίγο μετά, στα Δεκεμβριανά, το ξενοδοχείο έγινε το κέντρο επιχειρήσεων των Βρετανών και της κυβέρνησης Παπανδρέου. Οταν ο Τσόρτσιλ επισκέφθηκε την Αθήνα, βρετανική περίπολος εντόπισε στο φρεάτιο των υπονόμων έξω από το ξενοδοχείο ποσότητα δυναμίτη ικανή να τινάξει στον αέρα το κτήριο. Προφανώς είχε μεταφερθεί εκεί από ΕΛΑΣίτες που χρησιμοποίησαν το δίκτυο υπονόμων της Αθήνας. Οσο για την ύπαρξη διόδων που υποτίθεται ότι συνδέουν το ξενοδοχείο με τη Βουλή και από κει με το Φάληρο, ο Απόστολος Δοξιάδης, αντιπρόεδρος της εταιρείας Λάμψα που έχει την ιδιοκτησία της «Μ. Βρεταννίας», αρνείται ότι υπάρχουν. Λέει ότι η κατασκευή υπόγειων στοών δεν προκύπτει ούτε από τις μαρτυρίες ανθρώπων που εργάστηκαν στην κατασκευή του υπογείου το 1928 ούτε από την εικόνα που είχε το κτήριο το 1957, όταν κατεδαφίστηκε το παλιό, πανέμορφο κτήριο του Χάνσεν και το ξενοδοχείο πήρε τη σημερινή μορφή του.
Το υπόγειο του πιο ιστορικού ξενοδοχείου της Αθήνας σήμερα στεγάζει το spa του και, στο αποκλεισμένο για το κοινό μέρος του, την ιματιοθήκη του προσωπικού, πλυντήρια στεγνωτήρια, αποθήκες και μια βοηθητική κουζίνα. Στο παρελθόν γνώρισε περισσότερες δόξες: κατασκευάστηκε ως αντιαεροπορικό καταφύγιο στην ανακαίνιση του 1928, με μεγάλες σιδερένιες πόρτες και φίλτρα για τα αέρια των βομβαρδισμών της εποχής. Την επομένη της 28ης Οκτωβρίου 1940 εγκαταστάθηκε εκεί το στρατηγείο του ΓΕΣ που συντόνιζε τον πόλεμο στο αλβανικό μέτωπο, ενώ υπήρχαν επίσης γραφεία του βασιλιά Γεωργίου και του δικτάτορα Ιω. Μεταξά. Οταν οι Γερμανοί μπήκαν στην Αθήνα τον Απρίλιο του 1941, και ο βασιλιάς έφυγε προς Κάιρο, το ξενοδοχείο έγινε στρατηγείο της Βέρμαχτ και τόπος φιλοξενίας υψηλόβαθμων Γερμανών. Στο υπόγειο οι Γερμανοί έφτιαξαν μια μπιραρία, σύμφωνα με την παράδοση των κελαριών που βρίσκονται στα υπόγεια των γερμανικών πύργων, και ζωγράφισαν στους τοίχους ένα πανόραμα του μεσαιωνικού κάστρου της Χαϊδελβέργης με τους ιππότες του. Λίγο μετά, στα Δεκεμβριανά, το ξενοδοχείο έγινε το κέντρο επιχειρήσεων των Βρετανών και της κυβέρνησης Παπανδρέου. Οταν ο Τσόρτσιλ επισκέφθηκε την Αθήνα, βρετανική περίπολος εντόπισε στο φρεάτιο των υπονόμων έξω από το ξενοδοχείο ποσότητα δυναμίτη ικανή να τινάξει στον αέρα το κτήριο. Προφανώς είχε μεταφερθεί εκεί από ΕΛΑΣίτες που χρησιμοποίησαν το δίκτυο υπονόμων της Αθήνας. Οσο για την ύπαρξη διόδων που υποτίθεται ότι συνδέουν το ξενοδοχείο με τη Βουλή και από κει με το Φάληρο, ο Απόστολος Δοξιάδης, αντιπρόεδρος της εταιρείας Λάμψα που έχει την ιδιοκτησία της «Μ. Βρεταννίας», αρνείται ότι υπάρχουν. Λέει ότι η κατασκευή υπόγειων στοών δεν προκύπτει ούτε από τις μαρτυρίες ανθρώπων που εργάστηκαν στην κατασκευή του υπογείου το 1928 ούτε από την εικόνα που είχε το κτήριο το 1957, όταν κατεδαφίστηκε το παλιό, πανέμορφο κτήριο του Χάνσεν και το ξενοδοχείο πήρε τη σημερινή μορφή του.
***
Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ
Το παλαιότερο φιλμ του αρχείου ειδήσεων της ΕΡΤ λέγεται «Βόσπορος» και χρονολογείται περίπου από το 1910. Είναι μία από τις περίπου 50.000 ειδήσεις σε φιλμ που διασώζονται στο νέο ψηφιακό αρχείο της κρατικής τηλεόρασης, μαζί με 130.000 μαγνητοταινίες από ραδιοφωνικές εκπομπές της δεκαετίας του '50, περισσότερες από 108.000 ώρες τηλεοπτικών εκπομπών, 800 ηχογραφημένα θεατρικά έργα, 300.000 φωτογραφίες από τη Μικρασιατική Εκστρατεία και τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο, κι ακόμα παρτιτούρες, αθλητικές εκπομπές και συνεδριάσεις της Βουλής. Αυτός ο θησαυρός, που κάποτε σάπιζε στα υπόγεια της ΕΡΤ, στεγάζεται πια στα ράφια της νέας αρχειοθήκης του ραδιομεγάρου της Αγίας Παρασκευής που ολοκληρώθηκε πέρυσι. Παρέχει ειδικές συνθήκες φύλαξης εναντίον της υγρασίας, της σκόνης, της κλοπής και της φωτιάς και ένα ειδικό ηλεκτρονικό σύστημα ανεύρεσης, με ηλεκτρονικές ετικέτες σε κάθε στοιχείο της συλλογής, και μια τρισδιάστατη γραφική απεικόνιση του χώρου.
____________
Πληκτρολογήστε
http://www.malcolmwells.com/
Η ιστοσελίδα του αμερικανού γκουρού της υπόγειας αρχιτεκτονικής Μάλκολμ Γουέλς (1926-2009) περιλαμβάνει πολλά άρθρα του, αρχιτεκτονικά σχέδια και κατάλογο των βιβλίων του.
Δείτε
Cities of the Underworld (2007-2009)
Αμερικανική τηλεοπτική σειρά ντοκιμαντέρ που πρωτοπροβλήθηκε στο κανάλι History. Στα 40 επεισόδια της σειράς παρουσιάζονται με γρήγορο μοντάζ και δραματικό ύφος τα μυστήρια των υπόγειων πόλεων που έχουν βρεθεί κάτω από πολλές πόλεις του κόσμου.
Το παλαιότερο φιλμ του αρχείου ειδήσεων της ΕΡΤ λέγεται «Βόσπορος» και χρονολογείται περίπου από το 1910. Είναι μία από τις περίπου 50.000 ειδήσεις σε φιλμ που διασώζονται στο νέο ψηφιακό αρχείο της κρατικής τηλεόρασης, μαζί με 130.000 μαγνητοταινίες από ραδιοφωνικές εκπομπές της δεκαετίας του '50, περισσότερες από 108.000 ώρες τηλεοπτικών εκπομπών, 800 ηχογραφημένα θεατρικά έργα, 300.000 φωτογραφίες από τη Μικρασιατική Εκστρατεία και τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο, κι ακόμα παρτιτούρες, αθλητικές εκπομπές και συνεδριάσεις της Βουλής. Αυτός ο θησαυρός, που κάποτε σάπιζε στα υπόγεια της ΕΡΤ, στεγάζεται πια στα ράφια της νέας αρχειοθήκης του ραδιομεγάρου της Αγίας Παρασκευής που ολοκληρώθηκε πέρυσι. Παρέχει ειδικές συνθήκες φύλαξης εναντίον της υγρασίας, της σκόνης, της κλοπής και της φωτιάς και ένα ειδικό ηλεκτρονικό σύστημα ανεύρεσης, με ηλεκτρονικές ετικέτες σε κάθε στοιχείο της συλλογής, και μια τρισδιάστατη γραφική απεικόνιση του χώρου.
____________
Πληκτρολογήστε
http://www.malcolmwells.com/
Η ιστοσελίδα του αμερικανού γκουρού της υπόγειας αρχιτεκτονικής Μάλκολμ Γουέλς (1926-2009) περιλαμβάνει πολλά άρθρα του, αρχιτεκτονικά σχέδια και κατάλογο των βιβλίων του.
Δείτε
Cities of the Underworld (2007-2009)
Αμερικανική τηλεοπτική σειρά ντοκιμαντέρ που πρωτοπροβλήθηκε στο κανάλι History. Στα 40 επεισόδια της σειράς παρουσιάζονται με γρήγορο μοντάζ και δραματικό ύφος τα μυστήρια των υπόγειων πόλεων που έχουν βρεθεί κάτω από πολλές πόλεις του κόσμου.
-*-
