[Εψιλον, 30/5/10]
Στα μέσα Μαΐου, αμέσως μετά την επίσκεψη του Τ. Ερντογάν στην Αθήνα και εν μέσω της δοκιμασίας που περνούν οι σχέσεις μας με τη Γερμανία λόγω της κρίσης, έξω από εκκλησίες της Αθήνας κυκλοφορούσε ένα φυλλάδιο με το μύθο του μαρμαρωμένου βασιλιά. Ηταν ένα κείμενο γραμμένο (αν πιστέψει κανείς πληροφορίες από το ίντερνετ) το 1990 από τη δημοσιογράφο - συγγραφέα Ελ. Κυπραίου, η οποία αφηγείται την εμπειρία ενός έλληνα στρατηγού που συνάντησε σε ανήλιαγα υπόγεια της Ιστανμπούλ, μισοανασηκωμένο παρακαλώ, τον μαρμαρωμένο βασιλιά. Η ιστορία της Αλωσης και οι μύθοι της νεκρανάστασης του έθνους μάς ενδιαφέρουν σήμερα όσο ποτέ, επειδή -μέρες που είναι- η Ιστορία προσφέρεται για σπέκουλα. Μόνο που, αντίθετα απ' ό,τι θα ήθελαν να μας κάνουν να πιστέψουμε η Εκκλησία και άλλοι ιδεολογικοί κύκλοι, η Αλωση της Πόλης δεν είχε για όλους τους υπηκόους της κατακτημένης βυζαντινής αυτοκρατορίας τη σημασία που απέκτησε αργότερα και κρατά ακόμη και σήμερα. Ο Νίκος Καραπιδάκης, καθηγητής Μεσαιωνικής Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, μας βοηθά να προσανατολιστούμε στις πολύπλοκες σχέσεις της εποχής μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Εκκλησίας, Εκκλησίας και Κράτους, και μας λέει πότε και γιατί ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος περιβλήθηκε τον μυθικό μανδύα του μαρμαρωμένου βασιλιά (tip: όχι την εποχή που μάθαμε στο σχολείο).
____________
Ακόμη και σήμερα το Βυζάντιο και η Αλωση της Πόλης έχουν πρωτεύοντα ρόλο στην ελληνική εθνική αφήγηση. Ηταν πάντα έτσι;
Στα μέσα Μαΐου, αμέσως μετά την επίσκεψη του Τ. Ερντογάν στην Αθήνα και εν μέσω της δοκιμασίας που περνούν οι σχέσεις μας με τη Γερμανία λόγω της κρίσης, έξω από εκκλησίες της Αθήνας κυκλοφορούσε ένα φυλλάδιο με το μύθο του μαρμαρωμένου βασιλιά. Ηταν ένα κείμενο γραμμένο (αν πιστέψει κανείς πληροφορίες από το ίντερνετ) το 1990 από τη δημοσιογράφο - συγγραφέα Ελ. Κυπραίου, η οποία αφηγείται την εμπειρία ενός έλληνα στρατηγού που συνάντησε σε ανήλιαγα υπόγεια της Ιστανμπούλ, μισοανασηκωμένο παρακαλώ, τον μαρμαρωμένο βασιλιά. Η ιστορία της Αλωσης και οι μύθοι της νεκρανάστασης του έθνους μάς ενδιαφέρουν σήμερα όσο ποτέ, επειδή -μέρες που είναι- η Ιστορία προσφέρεται για σπέκουλα. Μόνο που, αντίθετα απ' ό,τι θα ήθελαν να μας κάνουν να πιστέψουμε η Εκκλησία και άλλοι ιδεολογικοί κύκλοι, η Αλωση της Πόλης δεν είχε για όλους τους υπηκόους της κατακτημένης βυζαντινής αυτοκρατορίας τη σημασία που απέκτησε αργότερα και κρατά ακόμη και σήμερα. Ο Νίκος Καραπιδάκης, καθηγητής Μεσαιωνικής Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, μας βοηθά να προσανατολιστούμε στις πολύπλοκες σχέσεις της εποχής μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Εκκλησίας, Εκκλησίας και Κράτους, και μας λέει πότε και γιατί ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος περιβλήθηκε τον μυθικό μανδύα του μαρμαρωμένου βασιλιά (tip: όχι την εποχή που μάθαμε στο σχολείο).
____________
Ακόμη και σήμερα το Βυζάντιο και η Αλωση της Πόλης έχουν πρωτεύοντα ρόλο στην ελληνική εθνική αφήγηση. Ηταν πάντα έτσι;
Οχι. Η Αλωση αρχίζει να γίνεται συστατικό στοιχείο της εθνικής μας αφήγησης τον 17ο και τον 18ο αι., όταν καλλιεργείται σε μοναστικούς κύκλους ένα είδος χιλιαστικού αλυτρωτισμού, που διαδίδεται ευρύτατα σε αγροτικούς πληθυσμούς. Είναι η εποχή των Ορλωφικών και της προσέγγισης του Πατριαρχείου με τη Ρωσία. Τότε εμφανίζεται ο μύθος του μαρμαρωμένου βασιλιά, και άλλοι τέτοιοι μύθοι που οραματίζονται την αναβίωση της αυτοκρατορίας εν είδει Αποκάλυψης. Αργότερα, από τον 19ο αι. και μετά, ιδίως μετά τη δημοσίευση του έργου του Παπαρρηγόπουλου, η αναβίωση του Βυζαντίου παίρνει πιο πολιτικοποιημένη μορφή και γίνεται συστατικό στοιχείο της ελληνικής Μεγάλης Ιδέας.
Νωρίτερα ποιον ρόλο επιφυλάσσει η εθνική αφήγηση στο Βυζάντιο;
Νωρίτερα ποιον ρόλο επιφυλάσσει η εθνική αφήγηση στο Βυζάντιο;
Ο πρώτος ελληνικός εθνικισμός, όπως διατυπώνεται πριν από την Επανάσταση, εμπνέεται από την ελληνική αρχαιότητα και δεν αναγνωρίζει το Βυζάντιο ως συνέχειά της. Για πολλούς καθηγητές Αρχαίας Ιστορίας και Αρχαιολογίας ε- κείνης της περιόδου το Βυζάντιο είναι χαμένος ιστορικός χρόνος.
Πότε αρχίζει να θεωρείται εθνικός και θρησκευτικός ήρωας ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος;
Πότε αρχίζει να θεωρείται εθνικός και θρησκευτικός ήρωας ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος;
Σε ορισμένες περιοχές, όπως η Κρήτη, αμέσως μετά την Αλωση εμφανίζονται τραγούδια που θρηνούν και παρουσιάζουν τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο ως μία φυσιογνωμία ελκυστική. Αλλά πριν από τον 17ο αι. ο τελευταίος αυτοκράτορας δεν εμφανίζεται ευρέως ως μορφή ηρωική - και πάντως όχι σε εκκλησιαστικούς κύκλους. Ο πατριαρχικός λόγος μετά την Αλωση δεν αναφέρεται καν στον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο. Δεν έχω υπόψη μου κανένα εκκλησιαστικό κείμενο εκείνης της εποχής που τον ηρωοποιεί. Αλλωστε, η Εκκλησία έχει πάρει το μέρος των ανθενωτικών και βρίσκεται σε σύγκρουση με την πολιτική εξουσία, που έχει στραφεί για βοήθεια στη Δύση. Οι θρύλοι για την αναβίωση του Βυζαντίου εμφανίζονται πολύ αργότερα, όταν πια η οθωμανική κυριαρχία αρχίζει και αυτή να βιώνεται ως άχθος, λόγω της βαρύτατης φορολογίας, παρόλο που ανάγει την Ορθοδοξία σε εστία εξουσίας για τους κατεχόμενους ορθόδοξους πληθυσμούς.
Ποια στάση κρατά ο κλήρος στην Αλωση;
Ποια στάση κρατά ο κλήρος στην Αλωση;
Αν ο κλήρος που βρίσκεται μέσα στα τείχη υπερασπίζεται στην πλειονότητά του την Πόλη, το μεγάλο μέρος του κλήρου βρίσκεται έξω από τα τείχη κι έχει ήδη περάσει στην οθωμανική αυτοκρατορία. Δεν φαίνεται να ανησυχεί ιδιαίτερα για την Αλωση. Το ίδιο και οι χριστιανικές ελίτ, ιδίως οι άρχοντες των γαιών - όσοι δεν είναι λατινόφιλοι. Μην ξεχνάμε ότι εκείνη την περίοδο η Εκκλησία αντιμετωπίζει την οθωμανική κυριαρχία με μεγάλη αισιοδοξία. Ακόμη και ο Γεώργιος Σχολάριος, ο πρώτος πατριάρχης μετά την Αλωση, πιστεύει ότι η Ορθοδοξία θα συνυπάρξει αρμονικά στην οθωμανική αυτοκρατορία και συνεργάζεται με τους Οθωμανούς.
Εχει μείνει εμβληματική η φράση του Μέγα Δούκα Λουκά Νοταρά, ότι καλύτερα φέσι τουρκικό παρά τιάρα παπική.
Αυτή η φράση αποδίδεται στον Νοταρά, αλλά δεν είναι η μόνη που δείχνει παρόμοια στάση. Ηδη από τον 9ο αι. μέχρι και την Αλωση έχουμε πάρα πολλά θεολογικά κείμενα που στρέφονται ανοιχτά υπέρ μιας ανοχής προς το Ισλάμ. Το θεωρούν καλύτερο συζητητή σε ζητήματα θρησκείας. Αλλωστε, η παράδοση του Ισλάμ βρίσκεται κοντά στον χριστιανισμό της Ανατολής, στο βαθμό που το Ισλάμ ως σωτηριολογικό κίνημα πηγάζει από μια μακρά ιστορία συζητήσεων στους κόλπους του χριστιανισμού.
Σύμφωνα με τις επικρατέστερες προσεγγίσεις, για την Αλωση ευθύνεται είτε η Κερκόπορτα και η εγκατάλειψη της μάχης από τον Τζουστινιάνι είτε η στάση των Δυτικών, που δεν ανταποκρίνονται στις αυτοκρατορικές εκκλήσεις για βοήθεια. Εσείς τι λέτε;
Εχει μείνει εμβληματική η φράση του Μέγα Δούκα Λουκά Νοταρά, ότι καλύτερα φέσι τουρκικό παρά τιάρα παπική.
Αυτή η φράση αποδίδεται στον Νοταρά, αλλά δεν είναι η μόνη που δείχνει παρόμοια στάση. Ηδη από τον 9ο αι. μέχρι και την Αλωση έχουμε πάρα πολλά θεολογικά κείμενα που στρέφονται ανοιχτά υπέρ μιας ανοχής προς το Ισλάμ. Το θεωρούν καλύτερο συζητητή σε ζητήματα θρησκείας. Αλλωστε, η παράδοση του Ισλάμ βρίσκεται κοντά στον χριστιανισμό της Ανατολής, στο βαθμό που το Ισλάμ ως σωτηριολογικό κίνημα πηγάζει από μια μακρά ιστορία συζητήσεων στους κόλπους του χριστιανισμού.
Σύμφωνα με τις επικρατέστερες προσεγγίσεις, για την Αλωση ευθύνεται είτε η Κερκόπορτα και η εγκατάλειψη της μάχης από τον Τζουστινιάνι είτε η στάση των Δυτικών, που δεν ανταποκρίνονται στις αυτοκρατορικές εκκλήσεις για βοήθεια. Εσείς τι λέτε;
Αυτές οι προσεγγίσεις δεν παίρνουν υπόψη τις βαθύτερες διεργασίες που συντελούνται στον ανατολικό κόσμο κατά τους δύο αιώνες που προηγούνται της Αλωσης. Η αυτοκρατορία έχει διασπαστεί ήδη από τον 11ο αι. εξαιτίας φυγόκεντρων δυνάμεων, που γίνονται εξαιρετικά πιεστικές τον 12ο αι. Την εποχή της Αλωσης η βυζαντινή αυτοκρατορία είναι ένα κράτος που λίγοι θέλουν και λίγοι υπερασπίζονται. Γνωρίζει πολλές διασπάσεις, πολλούς εμφυλίους και, φυσικά, μια ριζική διάσπαση μεταξύ Εκκλησίας και πολιτικής εξουσίας, που οδηγεί κατά πάσα πιθανότητα και στην οριστική αποδιάρθρωση της αυτοκρατορίας.
Πού οφείλεται η διάσπαση;
Πού οφείλεται η διάσπαση;
Ο κύριος λόγος που προβάλλει η Εκκλησία είναι η στροφή των αυτοκρατόρων προς τη Δύση, που οδήγησε στη διαμάχη ενωτικών και ανθενωτικών. Αλλά νομίζω ότι αυτό είναι περισσότερο πρόσχημα. Νομίζω ότι στην πραγματικότητα η Εκκλησία αισθάνεται πως χάνει τα πρωτεία της - όχι τόσο σε σχέση με τον πάπα όσο σε σχέση με τον αυτοκράτορα.
Δηλαδή;
Δηλαδή;
Η Εκκλησία αντιλαμβάνεται πάντα τον εαυτό της με όρους οικουμενικότητας· θέλει να εκφράσει το σωτηριολογικό της μήνυμα σε όλη την οικουμένη. Οσο η αυτοκρατορία μπορεί να υποστηρίξει το οικουμενικό όραμα της Εκκλησίας, τα πράγματα πηγαίνουν καλά. Κατά το μεγαλύτερο μέρος της βυζαντινής ιστορίας, το Κράτος και η Εκκλησία ήταν αδιάσπαστα, ταυτόσημα. Οταν, όμως, ο αυτοκράτορας βλέπει την εξουσία του να μειώνεται και δεν μπορεί πλέον να προστατεύσει την Εκκλησία, τότε η Εκκλησία παίρνει τις αποστάσεις της και αυτονομείται. Αναζητά πια τα ερείσματά της έξω από το κράτος, στην κοινωνία, και επίσης στρέφεται σε ξένους ηγεμόνες και έρχεται σε διάλογο με το Ισλάμ.
Στη Δύση, βέβαια, η Εκκλησία απολαμβάνει από νωρίς αυτού του είδους την αυτονομία.
Στη Δύση, βέβαια, η Εκκλησία απολαμβάνει από νωρίς αυτού του είδους την αυτονομία.
Ναι, γιατί στη Δύση από νωρίς δεν υπάρχει κεντρικό κράτος. Η Καρολίγγειος αυτοκρατορία, που ένωσε πολλές φυγόκεντρες πολιτικές δυνάμεις σε ένα ενιαίο κρατικό μόρφωμα, διήρκεσε πολύ λίγο· σχεδόν αμέσως μετά το θάνατο του Καρλομάγνου έζησε διαδοχικές διασπάσεις, που οδήγησαν τελικά στο θρυμματισμό της πολιτικής ενότητας. Ετσι, στη Δύση η Εκκλησία υποκαθιστά σε μεγάλο βαθμό το κράτος. Αυτό γίνεται μέσα από ένα μεγάλο κίνημα της Δυτικής Εκκλησίας, που ονομάζουμε συνοπτικά Γρηγοριανή Μεταρρύθμιση, οι αρχές της οποίας βρίσκονται στο μοναστήρι του Κλινί, στη Βουρ- γουνδία. Ας μην ξεχνάμε ότι στον Μεσαίωνα ο μοναχισμός αναδεικνύεται συχνά ως ένα αντίπαλο δέος της επίσημης εκκλησίας. Μια από τις βασικές προσταγές της μονής του Κλινί είναι ότι η κοσμική εξουσία, ως ατελής σε σχέση με τον Θεό, δεν μπορεί να κυριαρχεί επί της εκκλησιαστικής. Ετσι γεννιέται κάτι που είναι ακόμη αδιανόητο για το Βυζάντιο: η υπεροχή του πνευματικού, όπως αυτό ενσαρκώνεται από τις μονές και αργότερα από τον πάπα, πάνω στο πολιτικό.
Ποιον ρόλο παίζει στη διαμόρφωση του αντιδυτικισμού του Βυζαντίου η Αλωση της Πόλης από τους Λατίνους το 1204;
Καθοριστικό. Το 1204 καταρρέει ένα χριστιανικό κράτος και μάλιστα από χριστιανούς, οι οποίοι έχουν έρθει για βοήθεια. Αυτό οι λαϊκές συνειδήσεις το βιώνουν τραυματικά. Είναι τέτοια η δυσαρέσκεια της Εκκλησίας, των μοναχών και του ευρύτερου κοινού, που για πρώτη φορά στη βυζαντινή ιστορία διαπιστώνεται τέτοια απόκλιση λαού και εξουσίας. Την οριστική ρήξη θα τη διατυπώσει τον 14ο αι. το κίνημα του Ησυχασμού με τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, που σε μεγάλο βαθμό αμφισβητεί τη δυνατότητα του κράτους να παρεμβαίνει σε θέματα θρησκείας.
Βέβαια, το σχίσμα Δυτικής και Ανατολικής Εκκλησίας προϋπάρχει, με αιχμή τη διαφωνία γύρω από το filioque και τον άζυμο άρτο. Είναι τόσο σημαντικές αυτές οι δογματικές διαφορές ώστε να οδηγήσουν σε σχίσμα;
Ποιον ρόλο παίζει στη διαμόρφωση του αντιδυτικισμού του Βυζαντίου η Αλωση της Πόλης από τους Λατίνους το 1204;
Καθοριστικό. Το 1204 καταρρέει ένα χριστιανικό κράτος και μάλιστα από χριστιανούς, οι οποίοι έχουν έρθει για βοήθεια. Αυτό οι λαϊκές συνειδήσεις το βιώνουν τραυματικά. Είναι τέτοια η δυσαρέσκεια της Εκκλησίας, των μοναχών και του ευρύτερου κοινού, που για πρώτη φορά στη βυζαντινή ιστορία διαπιστώνεται τέτοια απόκλιση λαού και εξουσίας. Την οριστική ρήξη θα τη διατυπώσει τον 14ο αι. το κίνημα του Ησυχασμού με τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, που σε μεγάλο βαθμό αμφισβητεί τη δυνατότητα του κράτους να παρεμβαίνει σε θέματα θρησκείας.
Βέβαια, το σχίσμα Δυτικής και Ανατολικής Εκκλησίας προϋπάρχει, με αιχμή τη διαφωνία γύρω από το filioque και τον άζυμο άρτο. Είναι τόσο σημαντικές αυτές οι δογματικές διαφορές ώστε να οδηγήσουν σε σχίσμα;
Αυτή η ερώτηση θα μπορούσε να είναι το θέμα ολόκληρου συνεδρίου, αλλά θα αποτολμήσω μιαν απάντηση. Από καταβολής του χριστιανισμού, μέσα στην Εκκλησία τίθεται το θέμα του πρωτείου, ποιος δηλαδή ερμηνεύει πιο σωστά την αλήθεια των Ευαγγελίων. Στην ουσία, πρόκειται για μια εξουσία επί του συμβολικού, μια εξουσία επί των συνειδήσεων. Ας μην ξεχνάμε ότι στον μεσαιωνικό κόσμο τα πάντα διυλίζονται μέσα από τη μοναδική σκέψη, τη σωτηρία μέσω του ευαγγελικού μηνύματος. Αυτά τα ζητήματα έχουν πρωταρχική σημασία για τη ζωή των ανθρώπων, είναι ζητήματα ταυτότητας. Δύσκολα, λοιπόν, μια Εκκλησία όπως αυτή της Κωνσταντινούπολης ή της Ρώμης θα παραχωρήσει την ηγεμονική της θέση στην ερμηνεία της ευαγγελικής αλήθειας. Το ίδιο συμβαίνει, άλλωστε, αργότερα στο εσωτερικό της Δύσης με τον προτεσταντισμό. Αυτό που ονομάζουμε μεταρρύθμιση είναι, στην πραγματικότητα, ένα νέο σχίσμα, με ζητούμενο και πάλι το πρωτείο της ευαγγελικής ερμηνείας.
Γιατί η Δύση δεν ανταποκρίνεται στις εκκλήσεις των Παλαιολόγων για ενίσχυση;
Γιατί η Δύση δεν ανταποκρίνεται στις εκκλήσεις των Παλαιολόγων για ενίσχυση;
Γιατί είναι διχασμένη, αδύναμη μπροστά στους Οθωμανούς και σε διαδικασία μετασχηματισμού. Ζει τους μεγαλύτερους εμφύλιους πολέμους στην ιστορία της. Παντού σχηματίζονται είτε απολυταρχικά κράτη, όπως είναι οι μοναρχίες της βόρειας Ευρώπης, είτε πόλεις - κράτη, όπως είναι τα ιταλικά κράτη. Οι οικουμενικές αυτοκρατορίες ανήκουν πια στο παρελθόν.
Εξ ου και η παρακμή της βυζαντινής αυτοκρατορίας;
Εξ ου και η παρακμή της βυζαντινής αυτοκρατορίας;
Ναι. Μόνο που η βυζαντινή αυτοκρατορία δεν προλαβαίνει ή δεν καταφέρνει να ολοκληρώσει τη διαδικασία του μετασχηματισμού. Ούτε ο βασιλιάς καταφέρνει ν' αποκτήσει πολλές ισχυρές πόλεις, ώστε να εξασφαλίσει μια βάση για το βασίλειό του, ούτε οι πόλεις καταφέρνουν να γίνουν τόσο ισχυρές ώστε να ζήσουν χωρίς βασιλιά. Κάποιοι βλέπουν στους Παλαιολόγους την προσπάθεια διαμόρφωσης ενός "εθνικού" κράτους - εντός εισαγωγικών το εθνικού, γιατί για κείνη την εποχή ο όρος είναι αναχρονισμός. Γι' αυτό έρχεται η σύγκρουση με την Εκκλησία, η οποία επιμένει στο όραμα της οικουμενικότητας.
Τι σημαίνει ο όρος Ελληνας εκείνη την εποχή;
Τι σημαίνει ο όρος Ελληνας εκείνη την εποχή;
Είναι μια ταυτότητα που δίνουν οι Δυτικοί στους Βυζαντινούς. Για τους Δυτικούς, Ελληνας, Γραικός κατ' ακρίβεια, αρχίζει να σημαίνει και πάλι αυτόν που μιλάει ελληνικά και είναι υπήκοος της ανατολικής αυτο- κρατορίας. Βέβαια, οι ίδιοι οι υπήκοοι του Βυζαντίου αποκαλούνται Ρωμιοί, δηλαδή Ρωμαίοι, υπήκοοι της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Στην αρχή του Μεσαίωνα Ελληνας σήμαινε, βέβαια, παγανιστής.
Στην αρχή του Μεσαίωνα Ελληνας σήμαινε, βέβαια, παγανιστής.
Αυτό συνέβη όταν ο χριστιανισμός, ως μοναδική σκέψη, επικράτησε πάνω στη μέγιστη πολυμορφία του συστήματος σκέψης της αρχαιότητας. Ελληνας αρχίζει να σημαίνει παγανιστής, δηλαδή μη χριστιανός. Δηλώνει κάτι που δεν είναι: τη μη χριστιανική φιλοσοφία, δηλαδή τη μη σωστή φιλοσοφία. Οι πατέρες της Εκκλησίας οικοδομούν ένα σύστημα με το οποίο δείχνουν την ανωτερότητα της χριστιανικής φιλοσοφίας, οδηγώντας περίπου τη λέξη φιλόσοφος να σημαίνει θεολόγος. Θα χρειαστούν πολλοί αιώνες για να μετατοπιστεί αυτή η έννοια και να ξανακερδηθεί ένα είδος αυτονομίας της φιλοσοφίας - όχι μόνο στη Δύση, αλλά και στην Ανατολή. Τον 15ο αι. έχουμε μια σειρά φιλοσόφων, όπως τον Πλήθωνα Γεμιστό ή τον Χαλκοκονδύλη, που λένε "Ελληνες εσμέν", εννοώντας "καταγόμαστε από τους αρχαίους Ελληνες". Αλλά αυτές οι ιδέες διακινούνταν σε περιορισμένους κύκλους.
Οταν ο Μανουήλ Παλαιολόγος επισκέπτεται τις δυτικές αυλές το 1400, κερδίζει τις εντυπώσεις. Φυσικά. Η Δύση δεν περιφρονούσε απαραίτητα το Βυζάντιο. Ακόμα και τον 10ο αι., όταν γίνονται γάμοι γερμανών ηγεμόνων με βυζαντινές πριγκίπισσες, ο πολιτισμός του Βυζαντίου χαίρει μεγάλης εκτίμησης στη Δύση.
Μπορούμε να μιλήσουμε για πολιτισμική ανωτερότητα του Βυζαντίου εκείνη την εποχή;
Οταν ο Μανουήλ Παλαιολόγος επισκέπτεται τις δυτικές αυλές το 1400, κερδίζει τις εντυπώσεις. Φυσικά. Η Δύση δεν περιφρονούσε απαραίτητα το Βυζάντιο. Ακόμα και τον 10ο αι., όταν γίνονται γάμοι γερμανών ηγεμόνων με βυζαντινές πριγκίπισσες, ο πολιτισμός του Βυζαντίου χαίρει μεγάλης εκτίμησης στη Δύση.
Μπορούμε να μιλήσουμε για πολιτισμική ανωτερότητα του Βυζαντίου εκείνη την εποχή;
Η έννοια της πολιτισμικής ανωτερότητας στην Ιστορία είναι λίγο επιπόλαια· δεν μας βοηθάει να καταλάβουμε το δυναμισμό των πραγμάτων. Οπωσδήποτε, το Βυζάντιο, ως συνέχεια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, συνεχίζει τον πολιτισμό της αρχαιότητας και είναι πιο οργανωμένο. Αλλά αυτόν τον πολιτισμό της αρχαιότητας η Δύση τον ανακαλύπτει και τον επαναδιατυπώνει - σε σημείο, μάλιστα, να τον διεκδικεί επιτυχώς για λογαριασμό της. Ηδη από τον 12ο αι. αναπτύσσεται στη Δύση ένας πνευματικός, οικονομικός και κυρίως τεχνολογικός δυναμισμός, που αρχίζει να ξεπερνά το Βυζάντιο. Στην Ιστορία, ο ανώτερος του σήμερα γίνεται πολύ εύκολα ο κατώτερος του αύριο.
____________
Θρύλοι της Αλωσης
Στους μύθους που περιβάλλουν την Αλωση της Κωνσταντινούπολης ο χρόνος σταματά: ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος μαρμαρώνει· ποτάμια παύουν να κυλούν· πλοία περιπλανιούνται αιώνια στο πέλαγος· μισοτηγανισμένα ψάρια ξαναπέφτουν στο ποτάμι· ιερείς με άγια δισκοπότηρα εξαφανίζονται μέσα στους τοίχους της Αγια-Σοφιάς. Ο ρους της Ιστορίας παγώνει ώς έναν απροσδιόριστο ιστορικό χρόνο στο μέλλον, όταν το μεγαλείο του Βυζαντίου θ' αναβιώσει και πάλι. Πάλι με χρόνια με καιρούς, πάλι δικά μας θα 'ναι», όπως λέει στην κυρα-Δέσποινα η περιστέρα που φέρνει στην Παναγία την είδηση. Οι μύθοι στα αφηγήματα της αναβίωσης του Βυζαντίου εμφανίζονται και κυκλοφορούν ιδίως κατά τον πρώτο αιώνα του νεοσύστατου ελληνικού βασιλείου.
Ο στόχος είναι σαφής: να συγκροτηθεί η βυζαντινή αυτοκρατορία ως ελληνική και να δώσει στο νεαρό κράτος ένα ένδοξο παρελθόν κι ένα όραμα μεγαλείου για το μέλλον. Οι μύθοι, βέβαια, δεν είναι αθώοι. Ετσι, ένας εθνικός ήρωας δημιουργείται στο πρόσωπο του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, υποβαθμίζοντας την υποστήριξή του στην ένωση του Βυζαντίου με τη Δύση. Ο διχασμός ενωτικών και ανθενωτικών -σημάδι της παρακμής της Πόλης, που τελικά οδήγησε στην πτώση της- παραμερίζεται για χάρη μιας εθνικής αφήγησης καχύποπτης τόσο προς τη Δύση όσο και προς τους Οθωμανούς. Ο ρόλος του κλήρου και μεγάλου μέρους του λαού που τότε προτιμούσε την παράδοση στους Οθωμανούς παρά τη συνεννόηση με τους Δυτικούς απουσιάζει από τους μύθους της Αλωσης. Αλλωστε, για το μύθο, η Πόλη δεν έπεσε λόγω της παρακμής της ούτε λόγω του στρατιωτικού αποκλεισμού της, αλλά εξαιτίας μιας ανοιχτής πόρτας. Στην καλύτερη περίπτωση, ένα ατύχημα· στη χειρότερη, αυτήν που προτιμά η μυθική αφήγηση, μια προδοσία.
***
Η ΚΕΡΚΟΠΟΡΤΑ
Τι λέει ο μύθος: Η Πόλη χάθηκε εξαιτίας της προδοσίας κάποιων που είχαν αφήσει ανοιχτή μια μικρή πόρτα στα τείχη των Βλαχερνών, την Κερκόπορτα. Από αυτήν οι κατακτητές μπόρεσαν να παραβιάσουν τα απόρθητα τείχη και να εισβάλουν στην Πόλη.
Τι κατέγραψε η Ιστορία: Η εκδοχή της προδοσίας δεν επιβεβαιώνεται. Την Κερκόπορτα την είχαν χρησιμοποιήσει στη διάρκεια της πολιορκίας οι χριστιανοί, για να καταφέρουν μικρά χτυπήματα κατά των πολιορκητών. Φαίνεται ότι, κατά τη διάρκεια τέτοιων μικροεπιθέσεων, κάποιος ξέχασε να την αμπαρώσει και η Κερκόπορτα έμεινε ανοιχτή. Την ώρα που βρισκόταν σε εξέλιξη η επίθεση του σουλτάνου στα τείχη των Βλαχερνών, με το επίλεκτο σώμα των γενίτσαρων στην εμπροσθοφυλακή, κάποιοι από τους πολιορκητές είδαν την ανοιχτή Κερκόπορτα και εκμεταλλεύτηκαν την ευκαιρία. Περίπου πενήντα μπήκαν στην αυλή και άρχισαν να ανεβαίνουν στο ανώτερο σημείο του τείχους. Οι πολιορκούμενοι που βρίσκονταν στα τείχη πανικοβλήθηκαν. Τον πανικό επέτεινε ο τραυματισμός του αρχηγού των Γενοβέζων, Τζουστινιάνι, ο οποίος άφησε το πεδίο της μάχης - παρά τις παρακλήσεις του αυτοκράτορα να παραμείνει. Πόσο θα κρατούσαν οι αμυνόμενοι αν δεν υπήρχε η Κερκόπορτα; Θα απογοητευόταν ο σουλτάνος και θα έλυνε την πολιορκία; Οι στρατιωτικοί συσχετισμοί ήταν, πάντως, εναντίον των πολιορκουμένων, ενώ πολλοί ιστορικοί αποδίδουν την πτώση της Πόλης στην πολιτικο-κοινωνική παρακμή που ακολούθησε την πρώτη της άλωση το 1204.
***
Ο ΜΑΡΜΑΡΩΜΕΝΟΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ
Τι λέει ο μύθος: Μετά το άνοιγμα της Κερκόπορτας, χιλιάδες Τούρκοι σχημάτισαν κύκλο γύρω από τον αυτοκράτορα, ο οποίος μαχόταν μόνος πάνω στο άλογό του. Ομως, το άλογο σκοτώθηκε και ο αυτοκράτορας βρέθηκε στο έδαφος. Τη στιγμή που κάποιος Τούρκος σήκωσε το σπαθί του για να τον σκοτώσει, ένας άγγελος άρπαξε τον αυτοκράτορα και τον μετέφερε σε μια υπόγεια σπηλιά, κοντά στη Χρυσόπορτα. Εκεί βρίσκεται μαρμαρωμένος, περιμένοντας τον άγγελο να ξανάρθει για να τον ξεμαρμαρώσει, ώστε να μπει στην Πόλη και να κυνηγήσει τους Τούρκους μέχρι την Κόκκινη Μηλιά.
Τι κατέγραψε η Ιστορία: Ο αυτοκράτορας έσπευσε στην Κερκόπορτα όταν πληροφορήθηκε την είσοδο των Τούρκων, αλλά ήταν ήδη αργά. Επέστρεψε στην Κοιλάδα του Λύκου, εκεί όπου οι Γενοβέζοι είχαν δει τον αρχηγό τους τον Τζουστινιάνι να εγκαταλείπει τραυματισμένος τη μάχη. Μαζί με τον αυτοκράτορα βρίσκονταν ο ισπανός Δον Φρανσίσκο από το Τολέδο, ο εξάδελφός του Θεόφιλος Παλαιολόγος και ο συμπολεμιστής του Ιωάννης Δαλμάτης. Προσπάθησαν μάταια να συσπειρώσουν τους Ελληνες. Η πύλη από την οποία μεταφέρθηκε ο Τζουστινιάνι είχε φρακάρει από χριστιανούς στρατιώτες που προσπαθούσαν να σωθούν από τους γενίτσαρους. Το παιχνίδι είχε χαθεί. Πρώτα ο Θεόφιλος φώναξε ότι προτιμούσε να πεθάνει και όρμησε στις ορδές των γενίτσαρων. Ο αυτοκράτορας πέταξε τα αυτοκρατορικά εμβλήματα και τον ακολούθησε.
Οι πηγές δεν συμφωνούν ως προς την τύχη του. Σύμφωνα με μια εκδοχή, δύο Τούρκοι έφεραν ένα κεφάλι στο σουλτάνο που αναγνωρίστηκε ότι ήταν του Κωνσταντίνου. Ο σουλτάνος το τοποθέτησε σε έναν κίονα και μετά το έστειλε έκθεμα στις αυλές του ισλαμικού κόσμου. Σύμφωνα με τον Φραντζή, έμπιστο του αυτοκράτορα και συγγραφέα του κύριου σύγχρονου χρονικού της Αλωσης, οι Τούρκοι βρήκαν ένα ακέφαλο σώμα με τον αυτοκρατορικό αετό κεντημένο στις κάλτσες και αποτυπωμένο στις περικνημίδες. Ο σουλτάνος θεώρησε ότι είναι του Κωνσταντίνου και το έδωσε στους Ελληνες να το θάψουν. Οι περισσότερες πηγές αφήνουν, πάντως, ανοιχτά όλα τα ενδεχόμενα για το θάνατό του, με επικρατέστερη την εκδοχή του αποκεφαλισμού - όπως ήταν η μοίρα των περισσότερων πεσόντων στρατιωτών σε μάχη σώμα με σώμα.
***
ΟΙ ΚΡΗΤΕΣ ΠΟΛΕΜΙΣΤΕΣ
Τι λέει ο μύθος: Ενώ οι πολιορκητές είχαν μπει στην Πόλη, τρεις άρχοντες από την Κρήτη, που τότε βρισκόταν υπό ενετική κατοχή, συνέχιζαν να υπερασπίζονται με τους άντρες τους έναν από τους πύργους των τειχών. Ο σουλτάνος εντυπωσιάστηκε και τους επέτρεψε να επιστρέψουν στην Κρήτη. Το πλοίο τους δεν έφτασε ποτέ στο νησί. Ακόμη περιπλανιούνται στο πέλαγος, περιμένοντας τη στιγμή που θα ξαναρχίσει ο αγώνας για την ανακατάληψη της Πόλης.
Τι κατέγραψε η Ιστορία: Ενώ οι πολιορκητές είχαν καταλάβει την Πόλη, ξεκίνησε η επίθεση στα τείχη του Κεράτιου Κόλπου από το τουρκικό ναυτικό. Τα πληρώματα δύο κρητικών πλοίων κλείστηκαν σε δύο πύργους και αντιστέκονταν όλη νύχτα. Το επόμενο απόγευμα, ενώ η Πόλη είχε πέσει, παραδόθηκαν στο σουλτάνο με τον όρο να επιστρέψουν άθικτοι στην Κρήτη. Οι Τούρκοι, πράγματι, θαύμασαν τη γενναιότητά τους, αλλά για την τύχη τους υπάρχουν διάφορες εκδοχές. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, επέστρεψαν στην Κρήτη - και, μάλιστα, κατά την υποδοχή τους χορεύτηκε πρώτη φορά ο συρτός χανιώτικος. Αλλη εκδοχή θέλει το ένα πλοίο να ναυαγεί στο Αγιον Ορος.
***
Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ
Τι λέει ο μύθος: Ενώ οι Τούρκοι είχαν μπει στην Πόλη, τα γυναικόπαιδα είχαν κλειστεί στην Αγια-Σοφιά, όπου τελούνταν θεία λειτουργία. Οι Τούρκοι εισέβαλαν στην εκκλησία κι άρχισαν να σφάζουν ανηλεώς τους πιστούς. Τα πτώματα έφταναν τα δέκα μέτρα, εμποδίζοντας τη διέλευση του σουλτάνου, που μπήκε στο ναό με το άλογό του. Πολλές εικόνες, τοιχογραφίες και ιερά κειμήλια γνώρισαν το καταστροφικό μένος των απίστων, έγιναν όμως και πολλά θαύματα. Οσοι Τούρκοι προσπάθησαν να καταστρέψουν μια τοιχογραφία της Παναγίας στον δεξιό εξώστη, κεραυνοβολήθηκαν κι έπεσαν νεκροί. Ενας ιερέας ανέβηκε στον άμβωνα κρατώντας το άγιο δισκοπότηρο και εξαφανίστηκε μέσα από μία πόρτα· όταν, όμως, έφτα- σαν οι Τούρκοι σ' εκείνο το σημείο καμία πόρτα δεν υπήρχε· μόνο τοίχος. Ο σουλτάνος διέταξε να ρίξουν τον τοίχο, αλλά στάθηκε αδύνατο. Ο ιερέας αγρυπνεί ακόμα μέσα του, περιμένοντας τη στιγμή της ανακατάληψης της Κωνσταντινούπολης.
Τι κατέγραψε η Ιστορία: Οταν οι πολιορκητές έριξαν τις μπρούντζινες πόρτες του ναού και μπήκαν μέσα, έσφαξαν μερικούς γέρους και ανήμπορους επί τόπου, αλλά τους περισσότερους πιστούς τούς έδεσαν και τους μετέφεραν αιχμάλωτους στους καταυλισμούς. Σύμφωνα με ορισμένες διηγήσειςτης εποχής, που δεν συμφωνούν όλες μεταξύ τους, ο σουλτάνος μπήκε στην εκκλησία την επόμενη ημέρα, έμεινε για λίγο σιωπηλός και, όταν παρατήρησε ένα τούρκο στρατιώτη που έσπαγε το μαρμάρινο δάπεδο, τον διέταξε να σταματήσει. Διέταξε την ασφαλή απομάκρυνση όσων χριστιανών βρίσκονταν ακόμα μέσα, ζήτησε όμως η εκκλησία να μετατραπεί αμέσως σε τζαμί.
___________
____________
Θρύλοι της Αλωσης
Στους μύθους που περιβάλλουν την Αλωση της Κωνσταντινούπολης ο χρόνος σταματά: ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος μαρμαρώνει· ποτάμια παύουν να κυλούν· πλοία περιπλανιούνται αιώνια στο πέλαγος· μισοτηγανισμένα ψάρια ξαναπέφτουν στο ποτάμι· ιερείς με άγια δισκοπότηρα εξαφανίζονται μέσα στους τοίχους της Αγια-Σοφιάς. Ο ρους της Ιστορίας παγώνει ώς έναν απροσδιόριστο ιστορικό χρόνο στο μέλλον, όταν το μεγαλείο του Βυζαντίου θ' αναβιώσει και πάλι. Πάλι με χρόνια με καιρούς, πάλι δικά μας θα 'ναι», όπως λέει στην κυρα-Δέσποινα η περιστέρα που φέρνει στην Παναγία την είδηση. Οι μύθοι στα αφηγήματα της αναβίωσης του Βυζαντίου εμφανίζονται και κυκλοφορούν ιδίως κατά τον πρώτο αιώνα του νεοσύστατου ελληνικού βασιλείου.
Ο στόχος είναι σαφής: να συγκροτηθεί η βυζαντινή αυτοκρατορία ως ελληνική και να δώσει στο νεαρό κράτος ένα ένδοξο παρελθόν κι ένα όραμα μεγαλείου για το μέλλον. Οι μύθοι, βέβαια, δεν είναι αθώοι. Ετσι, ένας εθνικός ήρωας δημιουργείται στο πρόσωπο του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, υποβαθμίζοντας την υποστήριξή του στην ένωση του Βυζαντίου με τη Δύση. Ο διχασμός ενωτικών και ανθενωτικών -σημάδι της παρακμής της Πόλης, που τελικά οδήγησε στην πτώση της- παραμερίζεται για χάρη μιας εθνικής αφήγησης καχύποπτης τόσο προς τη Δύση όσο και προς τους Οθωμανούς. Ο ρόλος του κλήρου και μεγάλου μέρους του λαού που τότε προτιμούσε την παράδοση στους Οθωμανούς παρά τη συνεννόηση με τους Δυτικούς απουσιάζει από τους μύθους της Αλωσης. Αλλωστε, για το μύθο, η Πόλη δεν έπεσε λόγω της παρακμής της ούτε λόγω του στρατιωτικού αποκλεισμού της, αλλά εξαιτίας μιας ανοιχτής πόρτας. Στην καλύτερη περίπτωση, ένα ατύχημα· στη χειρότερη, αυτήν που προτιμά η μυθική αφήγηση, μια προδοσία.
***
Η ΚΕΡΚΟΠΟΡΤΑ
Τι λέει ο μύθος: Η Πόλη χάθηκε εξαιτίας της προδοσίας κάποιων που είχαν αφήσει ανοιχτή μια μικρή πόρτα στα τείχη των Βλαχερνών, την Κερκόπορτα. Από αυτήν οι κατακτητές μπόρεσαν να παραβιάσουν τα απόρθητα τείχη και να εισβάλουν στην Πόλη.
Τι κατέγραψε η Ιστορία: Η εκδοχή της προδοσίας δεν επιβεβαιώνεται. Την Κερκόπορτα την είχαν χρησιμοποιήσει στη διάρκεια της πολιορκίας οι χριστιανοί, για να καταφέρουν μικρά χτυπήματα κατά των πολιορκητών. Φαίνεται ότι, κατά τη διάρκεια τέτοιων μικροεπιθέσεων, κάποιος ξέχασε να την αμπαρώσει και η Κερκόπορτα έμεινε ανοιχτή. Την ώρα που βρισκόταν σε εξέλιξη η επίθεση του σουλτάνου στα τείχη των Βλαχερνών, με το επίλεκτο σώμα των γενίτσαρων στην εμπροσθοφυλακή, κάποιοι από τους πολιορκητές είδαν την ανοιχτή Κερκόπορτα και εκμεταλλεύτηκαν την ευκαιρία. Περίπου πενήντα μπήκαν στην αυλή και άρχισαν να ανεβαίνουν στο ανώτερο σημείο του τείχους. Οι πολιορκούμενοι που βρίσκονταν στα τείχη πανικοβλήθηκαν. Τον πανικό επέτεινε ο τραυματισμός του αρχηγού των Γενοβέζων, Τζουστινιάνι, ο οποίος άφησε το πεδίο της μάχης - παρά τις παρακλήσεις του αυτοκράτορα να παραμείνει. Πόσο θα κρατούσαν οι αμυνόμενοι αν δεν υπήρχε η Κερκόπορτα; Θα απογοητευόταν ο σουλτάνος και θα έλυνε την πολιορκία; Οι στρατιωτικοί συσχετισμοί ήταν, πάντως, εναντίον των πολιορκουμένων, ενώ πολλοί ιστορικοί αποδίδουν την πτώση της Πόλης στην πολιτικο-κοινωνική παρακμή που ακολούθησε την πρώτη της άλωση το 1204.
***
Ο ΜΑΡΜΑΡΩΜΕΝΟΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ
Τι λέει ο μύθος: Μετά το άνοιγμα της Κερκόπορτας, χιλιάδες Τούρκοι σχημάτισαν κύκλο γύρω από τον αυτοκράτορα, ο οποίος μαχόταν μόνος πάνω στο άλογό του. Ομως, το άλογο σκοτώθηκε και ο αυτοκράτορας βρέθηκε στο έδαφος. Τη στιγμή που κάποιος Τούρκος σήκωσε το σπαθί του για να τον σκοτώσει, ένας άγγελος άρπαξε τον αυτοκράτορα και τον μετέφερε σε μια υπόγεια σπηλιά, κοντά στη Χρυσόπορτα. Εκεί βρίσκεται μαρμαρωμένος, περιμένοντας τον άγγελο να ξανάρθει για να τον ξεμαρμαρώσει, ώστε να μπει στην Πόλη και να κυνηγήσει τους Τούρκους μέχρι την Κόκκινη Μηλιά.
Τι κατέγραψε η Ιστορία: Ο αυτοκράτορας έσπευσε στην Κερκόπορτα όταν πληροφορήθηκε την είσοδο των Τούρκων, αλλά ήταν ήδη αργά. Επέστρεψε στην Κοιλάδα του Λύκου, εκεί όπου οι Γενοβέζοι είχαν δει τον αρχηγό τους τον Τζουστινιάνι να εγκαταλείπει τραυματισμένος τη μάχη. Μαζί με τον αυτοκράτορα βρίσκονταν ο ισπανός Δον Φρανσίσκο από το Τολέδο, ο εξάδελφός του Θεόφιλος Παλαιολόγος και ο συμπολεμιστής του Ιωάννης Δαλμάτης. Προσπάθησαν μάταια να συσπειρώσουν τους Ελληνες. Η πύλη από την οποία μεταφέρθηκε ο Τζουστινιάνι είχε φρακάρει από χριστιανούς στρατιώτες που προσπαθούσαν να σωθούν από τους γενίτσαρους. Το παιχνίδι είχε χαθεί. Πρώτα ο Θεόφιλος φώναξε ότι προτιμούσε να πεθάνει και όρμησε στις ορδές των γενίτσαρων. Ο αυτοκράτορας πέταξε τα αυτοκρατορικά εμβλήματα και τον ακολούθησε.
Οι πηγές δεν συμφωνούν ως προς την τύχη του. Σύμφωνα με μια εκδοχή, δύο Τούρκοι έφεραν ένα κεφάλι στο σουλτάνο που αναγνωρίστηκε ότι ήταν του Κωνσταντίνου. Ο σουλτάνος το τοποθέτησε σε έναν κίονα και μετά το έστειλε έκθεμα στις αυλές του ισλαμικού κόσμου. Σύμφωνα με τον Φραντζή, έμπιστο του αυτοκράτορα και συγγραφέα του κύριου σύγχρονου χρονικού της Αλωσης, οι Τούρκοι βρήκαν ένα ακέφαλο σώμα με τον αυτοκρατορικό αετό κεντημένο στις κάλτσες και αποτυπωμένο στις περικνημίδες. Ο σουλτάνος θεώρησε ότι είναι του Κωνσταντίνου και το έδωσε στους Ελληνες να το θάψουν. Οι περισσότερες πηγές αφήνουν, πάντως, ανοιχτά όλα τα ενδεχόμενα για το θάνατό του, με επικρατέστερη την εκδοχή του αποκεφαλισμού - όπως ήταν η μοίρα των περισσότερων πεσόντων στρατιωτών σε μάχη σώμα με σώμα.
***
ΟΙ ΚΡΗΤΕΣ ΠΟΛΕΜΙΣΤΕΣ
Τι λέει ο μύθος: Ενώ οι πολιορκητές είχαν μπει στην Πόλη, τρεις άρχοντες από την Κρήτη, που τότε βρισκόταν υπό ενετική κατοχή, συνέχιζαν να υπερασπίζονται με τους άντρες τους έναν από τους πύργους των τειχών. Ο σουλτάνος εντυπωσιάστηκε και τους επέτρεψε να επιστρέψουν στην Κρήτη. Το πλοίο τους δεν έφτασε ποτέ στο νησί. Ακόμη περιπλανιούνται στο πέλαγος, περιμένοντας τη στιγμή που θα ξαναρχίσει ο αγώνας για την ανακατάληψη της Πόλης.
Τι κατέγραψε η Ιστορία: Ενώ οι πολιορκητές είχαν καταλάβει την Πόλη, ξεκίνησε η επίθεση στα τείχη του Κεράτιου Κόλπου από το τουρκικό ναυτικό. Τα πληρώματα δύο κρητικών πλοίων κλείστηκαν σε δύο πύργους και αντιστέκονταν όλη νύχτα. Το επόμενο απόγευμα, ενώ η Πόλη είχε πέσει, παραδόθηκαν στο σουλτάνο με τον όρο να επιστρέψουν άθικτοι στην Κρήτη. Οι Τούρκοι, πράγματι, θαύμασαν τη γενναιότητά τους, αλλά για την τύχη τους υπάρχουν διάφορες εκδοχές. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, επέστρεψαν στην Κρήτη - και, μάλιστα, κατά την υποδοχή τους χορεύτηκε πρώτη φορά ο συρτός χανιώτικος. Αλλη εκδοχή θέλει το ένα πλοίο να ναυαγεί στο Αγιον Ορος.
***
Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ
Τι λέει ο μύθος: Ενώ οι Τούρκοι είχαν μπει στην Πόλη, τα γυναικόπαιδα είχαν κλειστεί στην Αγια-Σοφιά, όπου τελούνταν θεία λειτουργία. Οι Τούρκοι εισέβαλαν στην εκκλησία κι άρχισαν να σφάζουν ανηλεώς τους πιστούς. Τα πτώματα έφταναν τα δέκα μέτρα, εμποδίζοντας τη διέλευση του σουλτάνου, που μπήκε στο ναό με το άλογό του. Πολλές εικόνες, τοιχογραφίες και ιερά κειμήλια γνώρισαν το καταστροφικό μένος των απίστων, έγιναν όμως και πολλά θαύματα. Οσοι Τούρκοι προσπάθησαν να καταστρέψουν μια τοιχογραφία της Παναγίας στον δεξιό εξώστη, κεραυνοβολήθηκαν κι έπεσαν νεκροί. Ενας ιερέας ανέβηκε στον άμβωνα κρατώντας το άγιο δισκοπότηρο και εξαφανίστηκε μέσα από μία πόρτα· όταν, όμως, έφτα- σαν οι Τούρκοι σ' εκείνο το σημείο καμία πόρτα δεν υπήρχε· μόνο τοίχος. Ο σουλτάνος διέταξε να ρίξουν τον τοίχο, αλλά στάθηκε αδύνατο. Ο ιερέας αγρυπνεί ακόμα μέσα του, περιμένοντας τη στιγμή της ανακατάληψης της Κωνσταντινούπολης.
Τι κατέγραψε η Ιστορία: Οταν οι πολιορκητές έριξαν τις μπρούντζινες πόρτες του ναού και μπήκαν μέσα, έσφαξαν μερικούς γέρους και ανήμπορους επί τόπου, αλλά τους περισσότερους πιστούς τούς έδεσαν και τους μετέφεραν αιχμάλωτους στους καταυλισμούς. Σύμφωνα με ορισμένες διηγήσειςτης εποχής, που δεν συμφωνούν όλες μεταξύ τους, ο σουλτάνος μπήκε στην εκκλησία την επόμενη ημέρα, έμεινε για λίγο σιωπηλός και, όταν παρατήρησε ένα τούρκο στρατιώτη που έσπαγε το μαρμάρινο δάπεδο, τον διέταξε να σταματήσει. Διέταξε την ασφαλή απομάκρυνση όσων χριστιανών βρίσκονταν ακόμα μέσα, ζήτησε όμως η εκκλησία να μετατραπεί αμέσως σε τζαμί.
___________
Διαβάστε
Steven Runciman, «Η άλωση της Κωνσταντινούπολης», μτφ. - επιμ. Νίκος Νικολούδης, εκδ. Παπαδήμα, 2005.
Steven Runciman, «Η άλωση της Κωνσταντινούπολης», μτφ. - επιμ. Νίκος Νικολούδης, εκδ. Παπαδήμα, 2005.
Ο διαπρεπής βυζαντινολόγος μάς δίνει μια γλαφυρή και γοητευτική ιστορική περιγραφή της πολιορκίας της Πόλης και όσων προηγήθηκαν και ακολούθησαν, η οποία -από το 1965 που πρωτοκυκλοφόρησε- παραμένει κλασική.
***
Τόνια Κιουσοπούλου, «Βασιλεύς ή Οικονόμος: Πολιτική εξουσία και ιδεολογία πριν την Αλωση», εκδ. Πόλις, 2007.
***
Τόνια Κιουσοπούλου, «Βασιλεύς ή Οικονόμος: Πολιτική εξουσία και ιδεολογία πριν την Αλωση», εκδ. Πόλις, 2007.
Διεισδυτική ανάλυση των κοινωνικών και πολιτικών υγκρούσεων που οδήγησαν στην Αλωση σε ύφος απλό και ρέον, από την αν. καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας του Παν/μίου Κρήτης.
***
Τόνια Κιουσοπούλου (επιστ. επιμέλεια), «1453: Η άλωση της Κωνσταντινούπολης και η μετάβαση από τους μεσαιωνικούς στους νεώτερους χρόνους», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2005.
***
Τόνια Κιουσοπούλου (επιστ. επιμέλεια), «1453: Η άλωση της Κωνσταντινούπολης και η μετάβαση από τους μεσαιωνικούς στους νεώτερους χρόνους», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2005.
Δημοσίευση των πρακτικών ενός διεθνούς συμποσίου του τμήματος Ιστορίας - Αρχαιολογίας του Παν/μίου Κρήτης με θέμα την Αλωση. Τα δοκίμια - εισηγήσεις πραγματεύονται σε βάθος και αναδεικνύουν θέματα, πρόσωπα και ιδέες που σχετίζονται με την Αλωση.
***
Στήβεν Ράνσιμαν, «Δύση και Ανατολή σε Σχίσμα», μτφ. Χρήστος Μακρόπουλος, εκδ. εν πλω, 2008.
***
Στήβεν Ράνσιμαν, «Δύση και Ανατολή σε Σχίσμα», μτφ. Χρήστος Μακρόπουλος, εκδ. εν πλω, 2008.
Συνοπτική και γλαφυρή παρουσίαση των πολιτικών και θεολογικών συγκρούσεων που οδήγησαν στην κρίση τις Εκκλησίες της Ρώμης και της Κωνσταντινούπολης, με αποκορύφωμα την Αλωση της Πόλης από τους Λατίνους κατά τη Δ' Σταυροφορία το 1204.
-*-
