[Εψιλον, 22/10/06]
Είναι Κυριακή πρωί στα τέλη Σεπτεμβρίου, ώρα και μέρα που κανονικά οι εργαζόμενοι βρίσκονται στο κρεβάτι, αλλά για τους εργαζομένους στα καταστήματα Γερμανός αυτή δεν είναι μια συνηθισμένη Κυριακή. Είναι η Κυριακή των ημιτελικών της διοργάνωσης Power On People για την Αττική και περίπου 60 πωλητές ήρθαν στην Α' Πλαζ της Βούλας για να παίξουν ομαδικά παιχνίδια. Αν δεν υπήρχαν τα πανό του Γερμανού, θα νόμιζες ότι είσαι στο Survivor. Παρακολουθώ τις ομάδες να προσπαθούν να κρατηθούν πάνω σ'ένα κούτσουρο, να διασχίσουν δίχτυα χωρίς να ακουμπήσουν τα σχοινιά, ή να βρουν λέξεις σε μια παντομίμα με ονόματα κινητών, συνδέσεων συμβολαίων και αξεσουάρ για το PlayStation, και καταλαβαίνω γιατί ένας εργαζόμενος αφήνει κυριακάτικα το κρεβάτι του για μια εταιρική εκδήλωση: έχει πλάκα να ξαναγίνεσαι για λίγο παιδί.
Ο διευθυντής εκπαίδευσης των καταστημάτων κ. Κώστας Βουτσινάς, που παρακολουθεί από την καντίνα, είναι ικανοποιημένος. Όσο οι εργαζόμενοι ξαναγίνονται παιδιά, τόσο ευκολότερα μαθαίνουν πώς να γίνουν καλοί εργαζόμενοι. «Με όλα αυτά τα παιχνίδια», λέει ο κ. Βουτσινάς, «και με άλλες δραστηριότητες, έμμεσα ή άμεσα τους περνάμε ορισμένα εταιρικά μηνύματα, έτσι που τελικά χτίζουν βιώματα. Αυτή είναι η βασική φιλοσοφία της εκδήλωσης».
Αυτή η φιλοσοφία, που θέλει τις επιχειρήσεις να οργανώνουν ομαδικές δραστηριότητες για να φέρνουν τους εργαζομένους πιο κοντά μεταξύ τους και στην ίδια την εταιρεία, είναι η τελευταία λέξη της μόδας στη διοίκηση επιχειρήσεων. Εφαρμόζεται χρόνια στην Αμερική και τις Σκανδιναυικές χώρες, όπου εμφανίστηκε τη δεκαετία του '70, και εξαπλώνεται συνεχώς. Πάνω από 500 τέτοιες εκδηλώσεις έγιναν πέρσι στη χώρα μας για λογαριασμό πολυεθνικών και μεγάλων επιχειρήσεων, οργανωμένες από εταιρείες με ονόματα που μιλούν από μόνα τους: Trekking Hellas, Ευ Ζην, Αδρεναλίνη, Scoutway, Ευπαλίνος.
Ξεχάστε τις παραδοσιακές εταιρικές εκδηλώσεις, την κοπή της πρωτοχρονιάτικης πίτας και τη βραδιά στα μπουζούκια. Τα ομαδικά παιχνίδια κοστίζουν το ίδιο (μια μεσαία εκδήλωση, όπως αυτή του Γερμανού, κοστίζει περίπου 3.000 ευρώ), και προσφέρουν περισσότερα.
Υπάρχουν παιχνίδια για να σπάνε τον πάγο, να δημιουργούν εμπιστοσύνη, να παροτρύνουν τη συνεργασία, ή να διδάσκουν μεθοδολογία επίλυσης προβλημάτων. Μαζί με την κ. Μαρία Λιώλη, διευθύντρια του Ευπαλίνου, μιας εταιρείας που μεταξύ άλλων διοργανώνει παιδικά πάρτι, παρακολουθώ βίντεο από εκδηλώσεις, από αυτά που μετά την εκδήλωση μοιράζονται στους εργαζομένους για να μην ξεχνούν το μάθημα. Υπό τους ήχους μπιτάτης μουσικής, η κάμερα εστιάζει στα εταιρικά μηνύματα και στα γελαστά πρόσωπα. Διευθύνοντες συμβούλοι και εργαζόμενοι άλλοτε κάνουν χαρτοκοπτική κι άλλοτε παίζουν το μανάβη σε μια προσομοίωση λαϊκής αγοράς. «Για μένα», λέει η κ. Λιώλη, «το σημαντικό είναι ότι το παιχνίδι βγάζει όλη την αθωότητα της παιδικής ηλικίας. Το πώς οι επιχειρήσεις χρησιμοποιούν αυτές τις εκδηλώσεις για τους δικούς τους σκοπούς, είναι άλλο κεφάλαιο».
Αλλά το ζουμί βρίσκεται σ'αυτό το κεφάλαιο. Κάθε παιχνίδι σχεδιάζεται έτσι που να βάζει τον εργαζόμενο στο πετσί του ρόλου που απαιτεί η επιχείρηση. Στο Power On People (που οργάνωσε για τον Γερμανό η Scoutway, εταιρεία του Σώματος Ελλήνων Προσκόπων) νικά η ομάδα που συγκεντρώνει τα περισσότερα γράμματα για να σχηματίσει πρώτη τις λέξεις «φιλικότητα, αξιοπιστία, γνώσεις, εξυπηρέτηση». Σε ένα παιχνίδι μιας άλλης εταιρείας, κάθε ομάδα πρέπει να φτιάξει κάτι που στο τέλος εντάσσεται σε μια συνολική κατασκευή, έτσι που να εμπεδωθεί η εταιρική αξία «Εγώ-Εμείς».
«Τα μηνύματα πρέπει να περνάνε μόνα τους, όχι να τα ανακοινώνουμε», λέει ο διευθυντής της Scoutway κ. Κώστας Παπαζαχαρίου. «Διαφορετικά είναι σαν να σου λέω ότι σου κάνω μάθημα - σε βάζω σε διαφορετική ψυχολογία από ό,τι αν σου πω ότι θα έρθεις να παίξεις». Δεν μπορείς ν’αποφύγεις τη σκέψη ότι γίνεσαι μάρτυρας μιας επιχείρησης πλύσης εγκεφάλου, ελάχιστα συγκαλυμμένης. Αλλά τα παιδιά δεν δείχνουν να το βλέπουν έτσι, ή δεν δείχνουν να νοιάζονται.
Αν αυτές οι εκδηλώσεις θυμίζουν περισσότερο εκδρομή new age σεμιναρίου ψυχολογικής υποστήριξης, παρά επιχείρηση, είναι διότι σήμερα η ομαδικότητα αποδίδει. «Η πολυπλοκότητα των εργασιών και η αύξηση της πληροφόρησης», λέει η κ. Βερώνη Παπατζήμου από την εταιρεία συμβούλων KPMG, «φαίνεται να οδηγεί στο συμπέρασμα ότι δεν μπορεί ένας άνθρωπος, ή ένα τμήμα μόνο, να έχει τις γνώσεις, τις εμπειρίες και τις ικανότητες να φέρει αποτελέσματα. Χρειάζεται ομαδικότητα. Κι ακόμη, πώς διαφοροποιείται σήμερα μια επιχείρηση; Λόγω της τεχνολογίας, η ποιότητα των προϊόντων είναι περίπου ίδια. Μήπως οι άνθρωποι μπορούν να κάνουν τη διαφορά;».
Για να κάνουν τη διαφορά, πρέπει βέβαια να αλλάξουν οι ίδιοι. Ο Γερμανός δεν πωλεί μόνο προϊόντα· προσφέρει την εμπειρία μιας «βόλτας στο Γερμανό», κι αυτή πρέπει να είναι ίδια σε κάθε κατάστημα. Κάθε πωλητής του Γερμανού, οπουδήποτε στον κόσμο, πρέπει να μάθει να χαμογελά, να μιλά, και να κινείται στο κατάστημα με τον ίδιο τρόπο, όπως προβλέπουν με κάθε λεπτομέρεια τα εταιρικά σενάρια εξυπηρέτησης πελατών. Δεν φτάνει μάλιστα απλώς να παίζει το ρόλο του -χρειάζεται να τον ενσαρκώνει με όλο του το είναι. «Η ενέργεια, η διάθεση και η προσωπικότητα του καθένα είναι ο κεντρικός πυρήνας κάθε εργασίας», λέει ο κ. Βουτσινάς, «και ιδιαίτερα της δικής μας που έχει σχέση με την επικοινωνία».
Ο εργαζόμενος πρέπει να ταυτιστεί με την επιχείρηση, γι'αυτό και η αυταρχική επιβολή των κανόνων δεν θα είχε σήμερα αποτέλεσμα. Χρειάζεται κάτι λεπτότερο. «Μέσω κατάλληλων ψυχολογικών χειρισμών», λέει η καθηγήτρια του Παντείου Πανεπιστημίου κ. Αλεξάνδρα Κορωναίου, «ο εργαζόμενος ενσωματώνει τους κανόνες της επιχείρησης, γίνεται ένα με αυτή. Επενδύει στην υπηρεσία της όχι μόνο το μυαλό του, αλλά και την ψυχή του».
Εχει τους νόμους της αυτή η ιστορία · δε φτάνει μόνο η δουλειά, όπως τραγουδούσαν οι αδελφοί Κατσιμίχα. Το δείχνουν οι συμβολισμοί του σεναρίου «Ελιξήριο» που ετοίμασε η Scoutway για εκδήλωση φαρμακοβιομηχανίας. Οι ομάδες πρέπει να φτιάξουν ένα κοκτέιλ, το «ελιξήριο της τέλειας ομάδας», από ποτά που συμβολίζουν το καθένα και μια αξία: καλή θέληση, ομαδικότητα, εξυπνάδα, ευγένεια, και άλλες. Ανακατεύουν τα ποτά-αξίες στο «σέικερ της καθημερινότητας», σύμφωνα με τη συνταγή που δίνει η εταιρεία, και πίνουν όλοι μαζί το παρασκεύασμα σε ειδική τελετή -οι αξίες κυλούν πια μέσα τους, σαν φάρμακο - ή δηλητήριο.
Σήμερα περισσότερο από ποτέ οι επιχειρήσεις δεν διδάσκουν μόνο γνώσεις και δεξιότητες· διδάσκουν τρόπους συμπεριφοράς και διαπλάθουν χαρακτήρες. Παίζουν το ρόλο της οικογένειας, και, ενίοτε, του Μεγάλου Αδελφού. Σε ομαδικές δραστηριότητες στο εξωτερικό στελέχη των εταιρειών κρατούν σημειώσεις για ιδιαιτερότητες και επιδόσεις των εργαζομένων, και ενημερώνουν αρμοδίως. Στην Ελλάδα άνθρωποι της αγοράς με βεβαιώνουν ότι πολλές επιχειρήσεις παρακολουθούν διακριτικά και καταγράφουν χαρακτηριστικά που μπορεί να βαρύνουν σε μια απόφαση για προαγωγή ή απόλυση. Στο περιβάλλον του παιχνιδιού οι εργαζόμενοι εκδηλώνονται ελεύθερα, χωρίς τους φραγμούς του χώρου εργασίας. Θα το άφηναν να περάσει έτσι οι επιχειρήσεις;
Μερικές φορές η παγίδα αποκαλύπτεται. Το Φεβρουάριο του 2000, δύο άνδρες, με κουκούλες στα πρόσωπα και καραμπίνες στα χέρια, σταμάτησαν το πούλμαν που μετέφερε στο Λουτράκι για ομαδική εκδήλωση εργαζομένους της Ericsson από την Ευρώπη. Τους λήστεψαν και απήγαγαν μια Σουηδέζα υπάλληλο. Ενας περαστικός τους είδε, ειδοποίησε την αστυνομία, και οι ένοχοι βρέθηκαν. Αποκαλύφθηκε ότι τη λεωφορειοπειρατεία είχαν σχεδιάσει ο υπεύθυνος της Ericsson Ελλάδας και το ταξιδιωτικό γραφείο Εν δράσει για να ελέγξουν τις αντιδράσεις των υπαλλήλων (ή, σύμφωνα με τη δική τους εκδοχή, να τους εκπαιδεύσουν για το ενδεχόμενο πραγματικής ληστείας -μάλιστα!).
Βλέπω τον νέο τύπο εργαζομένου σε μια εκδήλωση της εταιρείας Trekking Hellas για τα στελέχη μιας ευρωπαϊκής πολυεθνικής εταιρείας συμβούλων επιχειρήσεων που παραθερίζουν στο Λουτράκι. Νέα παιδιά, όχι πάνω από 25 χρόνων, μαζί με δυο τρεις πενηντάρηδες από τα ανώτερα τμήματα της εταιρείας, τρέχουν γύρω από τις πισίνες και τους κήπους του ξενοδοχείου Poseidon Resort με πειθαρχία και αποφασιστικότητα που ξαφνιάζουν. Οι υπεύθυνοι ομάδων της Trekking απορούν. «Είδες με τι ευκολία πέρασαν το καρφί μέσα στο μπουκάλι ενώ είχαν δεμένα τα μάτια;», λένε μεταξύ τους. Δίπλα οι παίκτες σχολιάζουν τα αποτελέσματα ενός αγώνα ταχύτητας με αυτοσχέδιες σχεδίες. «Είδες τελικά;», λένε. «Η πιο απλή κατασκευή κερδίζει». Το μήνυμα ελήφθη φυσικά και αβίαστα, μέσα από το παιχνίδι.
Τα ίδια τα παιχνίδια και το πνεύμα ομαδικότητας δεν είναι πρόβλημα. Ποιος δεν προτιμά ένα ευχάριστο και δημιουργικό περιβάλλον εργασίας; Οι δυσκολίες βρίσκονται στην εφαρμογή. Διαφορετικά, γιατί μαζί με τα παιχνίδια και τις τεχνικές ομαδικότητας αυξάνεται κατακόρυφα το εργασιακό στρες, που στις χώρες της ΕΕ τείνει να πάρει διαστάσεις επιδημίας; Κάποιοι λένε ότι οι ίδιες οι τεχνικές ομαδικότητας αντί να χαλαρώνουν, στην πράξη επιτείνουν το στρες, διότι επιτείνουν την ασάφεια των αρμοδιοτήτων μες στην επιχείρηση.
Σε περιόδους οικονομικής αστάθειας, οι συνθήκες εργασίας δεν είναι παίξε γέλασε. Όταν η επιχείρηση κλείσει, εξακολουθεί να ισχύει η εξίσωση «εγώ-εμείς»; «Είναι τραγικό», λέει η κ. Κορωναίου, «γιατί εκείνη την ώρα η επιχείρηση συμπεριφέρεται στους εργαζομένους σαν να ήταν απλοί αριθμοί. Το είδαμε όταν έκλεισε το παράρτημα Αθήνας της κλωστοϋφαντουργίας ΠΑΛΚΟ για ν'ανοίξει στη Βουλγαρία και απολύθηκαν 400 γυναίκες. Η ΠΑΛΚΟ εφάρμοζε συστήματα ομαδικότητας, αλλά την κρίσιμη στιγμή οι εργαζόμενοι βρήκαν τις πόρτες κλειστές. Κανείς δεν βγήκε όχι να τους συμπαρασταθεί, αλλά ούτε να τους ενημερώσει. Εκεί πια οι εργαζόμενοι καταρρέουν. Μιλούν με όρους προδοσίας: "είχαμε τόσο αγαπήσει την επιχείρηση, κι αυτή μας πρόδωσε, μας απέρριψε". Δεν σου λένε "έχασα τη δουλειά μου", λένε "έχασα το σπίτι μου, τη ζωή μου"». Όπως πάντα, γελάει καλύτερα όποιος γελάει τελευταίος.
«Η επιχείρηση σε τελική ανάλυση δεν είναι η οικογένειά σου», λέει η κ. Κορωναίου. «Ο εργασιακός χώρος έχει διαστάσεις κοινωνικές, οικονομικές, θεσμικές - σημαίνει αντιφάσεις και συγκρούσεις, διότι οι μετέχοντες έχουν διαφορετικά συμφέροντα. Δεν είναι κακό να γίνονται παιχνίδια και να υπάρχει ομαδικότητα· η καλυτέρευση των εργασιακών σχέσεων είναι αίτημα των ίδιων των εργαζομένων. Αλλά πρέπει οι εργαζόμενοι να έχουν επίγνωση των αντιφάσεων, ώστε ενδεχομένως να οδηγηθούν σε άλλου τύπου διεκδικήσεις. Διότι όταν τα πάντα γίνονται ψυχολογία, φθίνει ο συνδικαλισμός και αυξάνονται οι ψυχολόγοι στις επιχειρήσεις».
Στην πλαζ Α' της Βούλας τα παιχνίδια έχουν τελειώσει, και οι πωλητές του Γερμανού έχουν συγκεντρωθεί στο χώρο του φαγητού, όπου θα ανακοινωθεί η νικήτρια ομάδα, αυτή που θα συνεχίσει στον τελικό το Νοέμβριο. Καθώς οι διοργανωτές απονέμουν μετάλλια και πιστοποιητικά συμμετοχής, ρωτώ μια παρέα πώς τους φάνηκε. Φαίνονται ενθουσιασμένοι, πέρασαν καλά. Αλλά σήμερα δεν θέλουν να μιλήσουν για δουλειά. «Αλλο δουλειά, άλλο διασκέδαση», λένε. «Σήμερα είναι διασκέδαση». Τους αφήνω, χωρίς να είμαι σίγουρος ότι η επιχείρηση το βλέπει έτσι.
Είναι Κυριακή πρωί στα τέλη Σεπτεμβρίου, ώρα και μέρα που κανονικά οι εργαζόμενοι βρίσκονται στο κρεβάτι, αλλά για τους εργαζομένους στα καταστήματα Γερμανός αυτή δεν είναι μια συνηθισμένη Κυριακή. Είναι η Κυριακή των ημιτελικών της διοργάνωσης Power On People για την Αττική και περίπου 60 πωλητές ήρθαν στην Α' Πλαζ της Βούλας για να παίξουν ομαδικά παιχνίδια. Αν δεν υπήρχαν τα πανό του Γερμανού, θα νόμιζες ότι είσαι στο Survivor. Παρακολουθώ τις ομάδες να προσπαθούν να κρατηθούν πάνω σ'ένα κούτσουρο, να διασχίσουν δίχτυα χωρίς να ακουμπήσουν τα σχοινιά, ή να βρουν λέξεις σε μια παντομίμα με ονόματα κινητών, συνδέσεων συμβολαίων και αξεσουάρ για το PlayStation, και καταλαβαίνω γιατί ένας εργαζόμενος αφήνει κυριακάτικα το κρεβάτι του για μια εταιρική εκδήλωση: έχει πλάκα να ξαναγίνεσαι για λίγο παιδί.
Ο διευθυντής εκπαίδευσης των καταστημάτων κ. Κώστας Βουτσινάς, που παρακολουθεί από την καντίνα, είναι ικανοποιημένος. Όσο οι εργαζόμενοι ξαναγίνονται παιδιά, τόσο ευκολότερα μαθαίνουν πώς να γίνουν καλοί εργαζόμενοι. «Με όλα αυτά τα παιχνίδια», λέει ο κ. Βουτσινάς, «και με άλλες δραστηριότητες, έμμεσα ή άμεσα τους περνάμε ορισμένα εταιρικά μηνύματα, έτσι που τελικά χτίζουν βιώματα. Αυτή είναι η βασική φιλοσοφία της εκδήλωσης».
Αυτή η φιλοσοφία, που θέλει τις επιχειρήσεις να οργανώνουν ομαδικές δραστηριότητες για να φέρνουν τους εργαζομένους πιο κοντά μεταξύ τους και στην ίδια την εταιρεία, είναι η τελευταία λέξη της μόδας στη διοίκηση επιχειρήσεων. Εφαρμόζεται χρόνια στην Αμερική και τις Σκανδιναυικές χώρες, όπου εμφανίστηκε τη δεκαετία του '70, και εξαπλώνεται συνεχώς. Πάνω από 500 τέτοιες εκδηλώσεις έγιναν πέρσι στη χώρα μας για λογαριασμό πολυεθνικών και μεγάλων επιχειρήσεων, οργανωμένες από εταιρείες με ονόματα που μιλούν από μόνα τους: Trekking Hellas, Ευ Ζην, Αδρεναλίνη, Scoutway, Ευπαλίνος.
Ξεχάστε τις παραδοσιακές εταιρικές εκδηλώσεις, την κοπή της πρωτοχρονιάτικης πίτας και τη βραδιά στα μπουζούκια. Τα ομαδικά παιχνίδια κοστίζουν το ίδιο (μια μεσαία εκδήλωση, όπως αυτή του Γερμανού, κοστίζει περίπου 3.000 ευρώ), και προσφέρουν περισσότερα.
Υπάρχουν παιχνίδια για να σπάνε τον πάγο, να δημιουργούν εμπιστοσύνη, να παροτρύνουν τη συνεργασία, ή να διδάσκουν μεθοδολογία επίλυσης προβλημάτων. Μαζί με την κ. Μαρία Λιώλη, διευθύντρια του Ευπαλίνου, μιας εταιρείας που μεταξύ άλλων διοργανώνει παιδικά πάρτι, παρακολουθώ βίντεο από εκδηλώσεις, από αυτά που μετά την εκδήλωση μοιράζονται στους εργαζομένους για να μην ξεχνούν το μάθημα. Υπό τους ήχους μπιτάτης μουσικής, η κάμερα εστιάζει στα εταιρικά μηνύματα και στα γελαστά πρόσωπα. Διευθύνοντες συμβούλοι και εργαζόμενοι άλλοτε κάνουν χαρτοκοπτική κι άλλοτε παίζουν το μανάβη σε μια προσομοίωση λαϊκής αγοράς. «Για μένα», λέει η κ. Λιώλη, «το σημαντικό είναι ότι το παιχνίδι βγάζει όλη την αθωότητα της παιδικής ηλικίας. Το πώς οι επιχειρήσεις χρησιμοποιούν αυτές τις εκδηλώσεις για τους δικούς τους σκοπούς, είναι άλλο κεφάλαιο».
Αλλά το ζουμί βρίσκεται σ'αυτό το κεφάλαιο. Κάθε παιχνίδι σχεδιάζεται έτσι που να βάζει τον εργαζόμενο στο πετσί του ρόλου που απαιτεί η επιχείρηση. Στο Power On People (που οργάνωσε για τον Γερμανό η Scoutway, εταιρεία του Σώματος Ελλήνων Προσκόπων) νικά η ομάδα που συγκεντρώνει τα περισσότερα γράμματα για να σχηματίσει πρώτη τις λέξεις «φιλικότητα, αξιοπιστία, γνώσεις, εξυπηρέτηση». Σε ένα παιχνίδι μιας άλλης εταιρείας, κάθε ομάδα πρέπει να φτιάξει κάτι που στο τέλος εντάσσεται σε μια συνολική κατασκευή, έτσι που να εμπεδωθεί η εταιρική αξία «Εγώ-Εμείς».
«Τα μηνύματα πρέπει να περνάνε μόνα τους, όχι να τα ανακοινώνουμε», λέει ο διευθυντής της Scoutway κ. Κώστας Παπαζαχαρίου. «Διαφορετικά είναι σαν να σου λέω ότι σου κάνω μάθημα - σε βάζω σε διαφορετική ψυχολογία από ό,τι αν σου πω ότι θα έρθεις να παίξεις». Δεν μπορείς ν’αποφύγεις τη σκέψη ότι γίνεσαι μάρτυρας μιας επιχείρησης πλύσης εγκεφάλου, ελάχιστα συγκαλυμμένης. Αλλά τα παιδιά δεν δείχνουν να το βλέπουν έτσι, ή δεν δείχνουν να νοιάζονται.
Αν αυτές οι εκδηλώσεις θυμίζουν περισσότερο εκδρομή new age σεμιναρίου ψυχολογικής υποστήριξης, παρά επιχείρηση, είναι διότι σήμερα η ομαδικότητα αποδίδει. «Η πολυπλοκότητα των εργασιών και η αύξηση της πληροφόρησης», λέει η κ. Βερώνη Παπατζήμου από την εταιρεία συμβούλων KPMG, «φαίνεται να οδηγεί στο συμπέρασμα ότι δεν μπορεί ένας άνθρωπος, ή ένα τμήμα μόνο, να έχει τις γνώσεις, τις εμπειρίες και τις ικανότητες να φέρει αποτελέσματα. Χρειάζεται ομαδικότητα. Κι ακόμη, πώς διαφοροποιείται σήμερα μια επιχείρηση; Λόγω της τεχνολογίας, η ποιότητα των προϊόντων είναι περίπου ίδια. Μήπως οι άνθρωποι μπορούν να κάνουν τη διαφορά;».
Για να κάνουν τη διαφορά, πρέπει βέβαια να αλλάξουν οι ίδιοι. Ο Γερμανός δεν πωλεί μόνο προϊόντα· προσφέρει την εμπειρία μιας «βόλτας στο Γερμανό», κι αυτή πρέπει να είναι ίδια σε κάθε κατάστημα. Κάθε πωλητής του Γερμανού, οπουδήποτε στον κόσμο, πρέπει να μάθει να χαμογελά, να μιλά, και να κινείται στο κατάστημα με τον ίδιο τρόπο, όπως προβλέπουν με κάθε λεπτομέρεια τα εταιρικά σενάρια εξυπηρέτησης πελατών. Δεν φτάνει μάλιστα απλώς να παίζει το ρόλο του -χρειάζεται να τον ενσαρκώνει με όλο του το είναι. «Η ενέργεια, η διάθεση και η προσωπικότητα του καθένα είναι ο κεντρικός πυρήνας κάθε εργασίας», λέει ο κ. Βουτσινάς, «και ιδιαίτερα της δικής μας που έχει σχέση με την επικοινωνία».
Ο εργαζόμενος πρέπει να ταυτιστεί με την επιχείρηση, γι'αυτό και η αυταρχική επιβολή των κανόνων δεν θα είχε σήμερα αποτέλεσμα. Χρειάζεται κάτι λεπτότερο. «Μέσω κατάλληλων ψυχολογικών χειρισμών», λέει η καθηγήτρια του Παντείου Πανεπιστημίου κ. Αλεξάνδρα Κορωναίου, «ο εργαζόμενος ενσωματώνει τους κανόνες της επιχείρησης, γίνεται ένα με αυτή. Επενδύει στην υπηρεσία της όχι μόνο το μυαλό του, αλλά και την ψυχή του».
Εχει τους νόμους της αυτή η ιστορία · δε φτάνει μόνο η δουλειά, όπως τραγουδούσαν οι αδελφοί Κατσιμίχα. Το δείχνουν οι συμβολισμοί του σεναρίου «Ελιξήριο» που ετοίμασε η Scoutway για εκδήλωση φαρμακοβιομηχανίας. Οι ομάδες πρέπει να φτιάξουν ένα κοκτέιλ, το «ελιξήριο της τέλειας ομάδας», από ποτά που συμβολίζουν το καθένα και μια αξία: καλή θέληση, ομαδικότητα, εξυπνάδα, ευγένεια, και άλλες. Ανακατεύουν τα ποτά-αξίες στο «σέικερ της καθημερινότητας», σύμφωνα με τη συνταγή που δίνει η εταιρεία, και πίνουν όλοι μαζί το παρασκεύασμα σε ειδική τελετή -οι αξίες κυλούν πια μέσα τους, σαν φάρμακο - ή δηλητήριο.
Σήμερα περισσότερο από ποτέ οι επιχειρήσεις δεν διδάσκουν μόνο γνώσεις και δεξιότητες· διδάσκουν τρόπους συμπεριφοράς και διαπλάθουν χαρακτήρες. Παίζουν το ρόλο της οικογένειας, και, ενίοτε, του Μεγάλου Αδελφού. Σε ομαδικές δραστηριότητες στο εξωτερικό στελέχη των εταιρειών κρατούν σημειώσεις για ιδιαιτερότητες και επιδόσεις των εργαζομένων, και ενημερώνουν αρμοδίως. Στην Ελλάδα άνθρωποι της αγοράς με βεβαιώνουν ότι πολλές επιχειρήσεις παρακολουθούν διακριτικά και καταγράφουν χαρακτηριστικά που μπορεί να βαρύνουν σε μια απόφαση για προαγωγή ή απόλυση. Στο περιβάλλον του παιχνιδιού οι εργαζόμενοι εκδηλώνονται ελεύθερα, χωρίς τους φραγμούς του χώρου εργασίας. Θα το άφηναν να περάσει έτσι οι επιχειρήσεις;
Μερικές φορές η παγίδα αποκαλύπτεται. Το Φεβρουάριο του 2000, δύο άνδρες, με κουκούλες στα πρόσωπα και καραμπίνες στα χέρια, σταμάτησαν το πούλμαν που μετέφερε στο Λουτράκι για ομαδική εκδήλωση εργαζομένους της Ericsson από την Ευρώπη. Τους λήστεψαν και απήγαγαν μια Σουηδέζα υπάλληλο. Ενας περαστικός τους είδε, ειδοποίησε την αστυνομία, και οι ένοχοι βρέθηκαν. Αποκαλύφθηκε ότι τη λεωφορειοπειρατεία είχαν σχεδιάσει ο υπεύθυνος της Ericsson Ελλάδας και το ταξιδιωτικό γραφείο Εν δράσει για να ελέγξουν τις αντιδράσεις των υπαλλήλων (ή, σύμφωνα με τη δική τους εκδοχή, να τους εκπαιδεύσουν για το ενδεχόμενο πραγματικής ληστείας -μάλιστα!).
Βλέπω τον νέο τύπο εργαζομένου σε μια εκδήλωση της εταιρείας Trekking Hellas για τα στελέχη μιας ευρωπαϊκής πολυεθνικής εταιρείας συμβούλων επιχειρήσεων που παραθερίζουν στο Λουτράκι. Νέα παιδιά, όχι πάνω από 25 χρόνων, μαζί με δυο τρεις πενηντάρηδες από τα ανώτερα τμήματα της εταιρείας, τρέχουν γύρω από τις πισίνες και τους κήπους του ξενοδοχείου Poseidon Resort με πειθαρχία και αποφασιστικότητα που ξαφνιάζουν. Οι υπεύθυνοι ομάδων της Trekking απορούν. «Είδες με τι ευκολία πέρασαν το καρφί μέσα στο μπουκάλι ενώ είχαν δεμένα τα μάτια;», λένε μεταξύ τους. Δίπλα οι παίκτες σχολιάζουν τα αποτελέσματα ενός αγώνα ταχύτητας με αυτοσχέδιες σχεδίες. «Είδες τελικά;», λένε. «Η πιο απλή κατασκευή κερδίζει». Το μήνυμα ελήφθη φυσικά και αβίαστα, μέσα από το παιχνίδι.
Τα ίδια τα παιχνίδια και το πνεύμα ομαδικότητας δεν είναι πρόβλημα. Ποιος δεν προτιμά ένα ευχάριστο και δημιουργικό περιβάλλον εργασίας; Οι δυσκολίες βρίσκονται στην εφαρμογή. Διαφορετικά, γιατί μαζί με τα παιχνίδια και τις τεχνικές ομαδικότητας αυξάνεται κατακόρυφα το εργασιακό στρες, που στις χώρες της ΕΕ τείνει να πάρει διαστάσεις επιδημίας; Κάποιοι λένε ότι οι ίδιες οι τεχνικές ομαδικότητας αντί να χαλαρώνουν, στην πράξη επιτείνουν το στρες, διότι επιτείνουν την ασάφεια των αρμοδιοτήτων μες στην επιχείρηση.
Σε περιόδους οικονομικής αστάθειας, οι συνθήκες εργασίας δεν είναι παίξε γέλασε. Όταν η επιχείρηση κλείσει, εξακολουθεί να ισχύει η εξίσωση «εγώ-εμείς»; «Είναι τραγικό», λέει η κ. Κορωναίου, «γιατί εκείνη την ώρα η επιχείρηση συμπεριφέρεται στους εργαζομένους σαν να ήταν απλοί αριθμοί. Το είδαμε όταν έκλεισε το παράρτημα Αθήνας της κλωστοϋφαντουργίας ΠΑΛΚΟ για ν'ανοίξει στη Βουλγαρία και απολύθηκαν 400 γυναίκες. Η ΠΑΛΚΟ εφάρμοζε συστήματα ομαδικότητας, αλλά την κρίσιμη στιγμή οι εργαζόμενοι βρήκαν τις πόρτες κλειστές. Κανείς δεν βγήκε όχι να τους συμπαρασταθεί, αλλά ούτε να τους ενημερώσει. Εκεί πια οι εργαζόμενοι καταρρέουν. Μιλούν με όρους προδοσίας: "είχαμε τόσο αγαπήσει την επιχείρηση, κι αυτή μας πρόδωσε, μας απέρριψε". Δεν σου λένε "έχασα τη δουλειά μου", λένε "έχασα το σπίτι μου, τη ζωή μου"». Όπως πάντα, γελάει καλύτερα όποιος γελάει τελευταίος.
«Η επιχείρηση σε τελική ανάλυση δεν είναι η οικογένειά σου», λέει η κ. Κορωναίου. «Ο εργασιακός χώρος έχει διαστάσεις κοινωνικές, οικονομικές, θεσμικές - σημαίνει αντιφάσεις και συγκρούσεις, διότι οι μετέχοντες έχουν διαφορετικά συμφέροντα. Δεν είναι κακό να γίνονται παιχνίδια και να υπάρχει ομαδικότητα· η καλυτέρευση των εργασιακών σχέσεων είναι αίτημα των ίδιων των εργαζομένων. Αλλά πρέπει οι εργαζόμενοι να έχουν επίγνωση των αντιφάσεων, ώστε ενδεχομένως να οδηγηθούν σε άλλου τύπου διεκδικήσεις. Διότι όταν τα πάντα γίνονται ψυχολογία, φθίνει ο συνδικαλισμός και αυξάνονται οι ψυχολόγοι στις επιχειρήσεις».
Στην πλαζ Α' της Βούλας τα παιχνίδια έχουν τελειώσει, και οι πωλητές του Γερμανού έχουν συγκεντρωθεί στο χώρο του φαγητού, όπου θα ανακοινωθεί η νικήτρια ομάδα, αυτή που θα συνεχίσει στον τελικό το Νοέμβριο. Καθώς οι διοργανωτές απονέμουν μετάλλια και πιστοποιητικά συμμετοχής, ρωτώ μια παρέα πώς τους φάνηκε. Φαίνονται ενθουσιασμένοι, πέρασαν καλά. Αλλά σήμερα δεν θέλουν να μιλήσουν για δουλειά. «Αλλο δουλειά, άλλο διασκέδαση», λένε. «Σήμερα είναι διασκέδαση». Τους αφήνω, χωρίς να είμαι σίγουρος ότι η επιχείρηση το βλέπει έτσι.
-*-
