Ντίνα Γκούμπερμαν: Όμορφοι εργαζόμενοι όμορφα καίγονται

[Εψιλον, 21/9/08]

Ενας στους δύο έλληνες εργαζομένους επιστρέφει στο σπίτι με πόνο στην πλάτη και άγχος. Αυτό ήταν ένα από τα ευρήματα της έρευνας του Ευρωπαϊκού Ιδρύματος για τη Βελτίωση των Συνθηκών Διαβίωσης Eurofound, που δημοσιοποιήθηκε στα μέσα Σεπτεμβρίου. Ενα άλλο εύρημα ήταν ότι οι Ελληνες δουλεύουν εβδομαδιαίως 7 ώρες παραπάνω από τον ευρωπαϊκό μέσον όρο, σε υψηλότερους ρυθμούς, με μικρές προθεσμίες, και έχουν περιορισμένη δυνατότητα να καθορίζουν οι ίδιοι το ωράριό τους. Και όχι μόνο αυτά, αλλά, ένεκα πληθωρισμού, η μέση πραγματική αύξηση των μισθών είναι μικρότερη από το μισό αυτής που έλαβαν οι Ευρωπαίοι. Δεν είναι ν' απορεί κανείς που, συγκριτικά με τους Ευρωπαίους, σχεδόν διπλάσιοι έλληνες εργαζόμενοι πιστεύουν ότι η εργασία έχει βλάψει την υγεία τους. Κοινώς, φαίνεται πως όλο και περισσότεροι Ελληνες βρίσκονται στα πρόθυρα της εξουθένωσης. Στα αγγλικά, ο όρος είναι burnout, και απαντά όλο και συχνότερα σε κείμενα που αναφέρονται στην εργασία. Στην καθομιλουμένη θα λέγαμε πως «το έχουν κάψει».


Η Ντίνα Γκλούμπερμαν (Dina Glouberman) δεν είναι Ελληνίδα, αλλά είναι παθούσα. Της πήρε εφτά χρόνια να ξεπεράσει τα συμπτώματα της εξουθένωσης και να ανακτήσει πλήρως τις δυνάμεις της. Αμερικανίδα ψυχολόγος που ζει στο Λονδίνο και για τριάντα χρόνια οργανώνει στη Σκύρο ένα πρόγραμμα ολιστικών διακοπών, προσεγγίζει το φαινόμενο της εξουθένωσης από ψυχολογική, παρά από κοινωνικο-οικονομική σκοπιά, στο βιβλίο της «Burnout: Κίνδυνος ή ευκαιρία;» (εκδ. Ερευνητές, www.joyofburnout.com). Είναι κι αυτός ένας τρόπος. Αν αυτός ο τρόπος βοηθά προς την κατεύθυνση μιας ουσιαστικής αλλαγής ή δικαιολογεί και συντηρεί την κατάσταση, είναι ένα ερώτημα.

____________

Πώς μπορεί να καταλάβει κανείς ότι έχει πάθει εξουθένωση και δεν είναι απλώς κουρασμένος; 

Το βασικό σύμπτωμα είναι ότι νιώθεις πως έχεις εξαντλήσει κάθε απόθεμα ενέργειας. Πέφτεις για ύπνο και ξυπνάς πτώμα, χωρίς να μπορείς να ανακτήσεις τις δυνάμεις σου. Υπάρχουν και άλλα συμπτώματα. Αρχίζεις να αρρωσταίνεις συχνά και δυσκολεύεσαι να αναρρώσεις. Αποκόβεσαι από τους άλλους, συναδέλφους, συγγενείς και φίλους. Γίνεσαι κυνικός και θυμώνεις με το παραμικρό. Δουλεύεις περισσότερο, αλλά αποδίδεις λιγότερο. Αυξάνεις τους εθισμούς σου - παρακολούθηση τηλεόρασης, ψώνια, αλκοόλ, ναρκωτικά, ό,τι είναι αυτό που χρησιμοποιείς για να δραπετεύσεις από την πραγματικότητα.

Αναγνωρίζεται ιατρικά ως ασθένεια; 

Οχι, διότι εκδηλώνεται με διαφορετικούς τρόπους. Οταν, όμως, ρωτώ μια ομάδα ανθρώπων πόσοι απ' αυτούς έχουν την εμπειρία της εξουθένωσης, οι περισσότεροι σηκώνουν το χέρι. Και κάποιες χώρες, για παράδειγμα η Σουηδία, συμπεριλαμβάνουν την εξουθένωση στους λόγους παροχής αναρρωτικής άδειας και το σύστημα υγείας τους σε βοηθά να την αντιμετωπίσεις.

Πώς φτάνει κανείς σ' αυτό το σημείο; 

Οι άνθρωποι που παθαίνουν εξουθένωση είναι συνήθως γεμάτοι ενέργεια, αγάπη, δημιουργικότητα και διάθεση να προσφέρουν. Κάποια στιγμή κάτι γίνεται και η καρδιά τους δεν βρίσκεται πια σ' αυτό που κάνουν. Ερχεται καινούργιος προϊστάμενος στη δουλειά και τους αντιμετωπίζει διαφορετικά ή, προκειμένου για εξουθένωση που προέρχεται από μια προσωπική σχέση (διότι υπάρχει και αυτή η μορφή), ο σύντροφός τους χάνει τη δουλειά του και αλλάζει συμπεριφορά στο σπίτι. Κανονικά, πρέπει να κάνουν ένα βήμα πίσω και να σκεφτούν τι θέλουν. Επειδή, όμως, μια πλευρά της ταυτότητάς τους συνδέεται στενά μ' αυτό που κάνουν, αποφεύγουν να κάνουν αυτό το βήμα πίσω και εξακολουθούν να δουλεύουν όπως πριν, και μάλιστα με μεγαλύτερη επιμονή. Μόνο που η καρδιά τους δεν βρίσκεται πια εκεί, με αποτέλεσμα να νιώθουν διχασμένοι. Είναι σαν να οδηγάς πατώντας ταυτόχρονα γκάζι και φρένο, και μάλιστα χωρίς να σταματάς για καύσιμα.

Μπορεί να συμβεί με τον ίδιο τρόπο στο υψηλόβαθμο στέλεχος μιας επιχείρησης και στον κλητήρα; 

Αυτό που έχει σημασία δεν είναι η θέση εργασίας, αλλά ο τρόπος που αντιμετωπίζεις τη δουλειά σου. Μιλάμε συνήθως για ανθρώπους που είναι πολύ επικεντρωμένοι σ' αυτό που κάνουν και δίνουν τον καλύτερο εαυτό τους.

Πρόκειται, πάντως, για μια τεχνική από την πλευρά των επιχειρήσεων να σε κάνουν να επενδύεις τον εαυτό σου στην εργασία. 

Το ζήτημα είναι όχι μόνο ότι μας ζητούν περισσότερα στην εργασία, αλλά ότι και εμείς ζητάμε περισσότερα από τη ζωή. Νομίζουμε, λοιπόν, ότι αν δώσουμε όλα όσα μας ζητούν, θα γίνουμε ευτυχισμένοι, επιτυχημένοι και θα ζήσουμε την τέλεια ζωή. Πρόκειται για πλύση εγκεφάλου.

Δεν είναι υποκρισία; 

Είναι, διότι αποδεικνύεται ότι αυτό δεν συμβαίνει. Ετσι, όταν συμβεί κάτι άδικο στη δουλειά και δεν μας συμπεριφερθούν ανθρώπινα ή δεν λάβουμε ως ανταπόδοση όσα πιστεύαμε ότι θα μας έδιναν, απογοητευόμαστε. Σ' αυτήν την περίπτωση, μια συνηθισμένη αντίδραση είναι να τηρήσεις αποστάσεις και να εκτελείς το μίνιμουμ όσων σου ζητούνται. Ο τύπος του ανθρώπου που παθαίνει εξουθένωση είναι αυτός που δεν τα παρατά, αυτός που λέει, "Αν προσπαθήσω σκληρότερα, θα τα καταφέρω!".

Αναφέρετε στο βιβλίο σας μια μελέτη που δείχνει ότι τα μαθήματα γιόγκα που προσέφεραν κάποιες επιχειρήσεις στους εργαζομένους για να χαλαρώνουν και να δουλεύουν αποδοτικότερα, σε μερικούς απλώς πολλαπλασίαζαν το στρες. 

Ναι, διότι όταν έχεις τη νοοτροπία της επιτυχίας, τη γιόγκα δεν τη βλέπεις ως κάτι που θα σε βοηθήσει να νιώσεις καλύτερα, αλλά ως κάτι ακόμα που πρέπει να κάνεις για να είσαι επιτυχημένος. Σ' αυτήν την περίπτωση αυξάνεται το στρες. Εξαρτάται πώς αντιμετωπίζεις τα πράγματα.

Ποια είναι η σωστή αντιμετώπιση; 

Πρέπει να σταματήσεις να πιστεύεις ότι η ζωή σου εξαρτάται απ' αυτό που κάνεις. Να σταματήσεις να ελπίζεις σε συγκεκριμένα πράγματα και να συνεχίσεις να πιστεύεις στη ζωή. Μέχρι τώρα έδινες αξία στα χρυσά αβγά. Τώρα πρέπει να συνειδητοποιήσεις ότι έχεις να φροντίσεις την κότα. Πρέπει να δώσεις στον εαυτό σου εκείνα που πραγματικά χρειάζεται - χρόνο, άσκηση, καθαρό αέρα, φιλίες, ό,τι χρειάζεται. Συνήθως, οι άνθρωποι που παθαίνουν εξουθένωση πάνε στο γιατρό και του λένε, "Κάνε με καλά, για να επιστρέψω στη δουλειά και να κάνω πάλι τα ίδια". Το θέμα είναι να αλλάξεις στάση και να επενδύσεις όχι σε συγκεκριμένα επιτεύγματα που έχεις στη ζωή σου, αλλά στην ίδια τη χαρά της ζωής.

Εφόσον η επαγγελματική εξουθένωση έχει τις ρίζες της στις συνθήκες της σύγχρονης εργασίας, μήπως η σωστή αντιμετώπιση θα περιλάμβανε μια περισσότερο συλλογική δράση; 

Το πρώτο βήμα αρχίζει με το άτομο. Πρέπει να επιλέξει να κάνει ένα βήμα πίσω και να επανεξετάσει την κατάσταση. Στη συνέχεια, ο καλύτερος τρόπος είναι να μοιραστεί την κατάστασή του με τους άλλους και να δουλέψει μαζί τους.

Αναφέρομαι περισσότερο σε μια οργανωμένη δράση, όπως ο συνδικαλισμός. 

Είναι σημαντικό να βρεις μια κοινότητα ανθρώπων που σε αποδέχονται όπως είσαι. Νομίζω, όμως, ότι όταν οι άνθρωποι κάνουν κάτι οργανωμένο σε τέτοιο επίπεδο, μερικές φορές η δράση μπορεί να μη φτάνει στον πυρήνα αυτών που τους απασχολούν. Συχνά τα συνδικάτα παλεύουν όχι για τις συνολικές ανάγκες του ανθρώπου, αλλά για τις υλικές του ανάγκες. Ισως να μην είναι αυτό το πρόβλημα. Μπορεί να πληρώνεσαι αδρά, αλλά να πάθεις εξουθένωση. Το θέμα είναι να μην αντικαταστήσουμε τη μία αυταπάτη με μιαν άλλη. Πρέπει να εξετάσουμε το πρόβλημα σοβαρά και να επιφέρουμε κοινωνική αλλαγή βασισμένοι στην αληθινή κατανόηση των ανθρώπινων αναγκών. Είμαι υπέρ της κοινωνικής αλλαγής, αλλά για μένα η πιο σημαντική κοινωνική αλλαγή είναι η αλλαγή της νοοτροπίας, της συνείδησης και της συμπεριφοράς.

Πώς καταλήξατε να ασχοληθείτε με την ψυχολογία και τη συμβουλευτική; 

Δεν κατέληξα ακριβώς, μάλλον άρχισα από εκεί. Ηδη από τα 16 μου με ενδιέφερε πώς λειτουργεί το μυαλό. Με απασχολούσε πολύ η σχέση της γλώσσας, της συνείδησης και της σκέψης. Πώς μπορούμε να γνωρίζουμε την αλήθεια, από τη στιγμή που μεσολαβεί η γλώσσα που επηρεάζει τη σκέψη; Τέτοια ερωτήματα. Μπορεί να ακουστεί περίεργο, αλλά στην εφηβεία μου άρχισα να ανακαλύπτω ότι τα αισθήματα έχουν ονόματα και ότι είναι κοινά σε όλους τους ανθρώπους. Κάποιος, για παράδειγμα, μιλούσε για το αίσθημα της ντροπής· ξαφνικά συνειδητοποίησα πως αυτό που ένιωθα είχε όνομα και το ένιωθαν και άλλοι. Αυτό ήταν πολύ απελευθερωτικό, διότι μέσω της γλώσσας μπορείς να αρχίσεις να καταλαβαίνεις και να αλλάζεις τα συναισθήματά σου. Δεν βρίσκεσαι πια στο έλεός τους. Φυσικά, μεγάλωσα σε μια διαφορετική εποχή - τότε κανείς δεν διανοούνταν να μιλήσει γι' αυτά.

Οταν εσείς εκδηλώσατε συμπτώματα εξουθένωσης, σας πήρε εφτά χρόνια να ανακτήσετε πλήρως τις δυνάμεις σας. Ακούγεται τρομακτικό. 

Μου πήρε πολύν καιρό, διότι στην πορεία ανέπτυξα χρόνια κόπωση. Γι' αυτό λέω ότι πρέπει να σταματήσεις την εξουθένωση πριν φτάσεις στο τέλος· διαφορετικά, οι επιπτώσεις στο σώμα μπορεί να πάρουν πολύ χρόνο για να θεραπευτούν. Αλλά, πάλι, ήταν εφτά χρόνια μάθησης και προσωπικής ανάπτυξης. Μπορεί η ενέργειά μου να μη βρισκόταν στο ζενίθ, ανέπτυξα όμως άλλους μηχανισμούς συγκέντρωσης και αντιμετώπισης της ζωής. Επανεξέτασα όλη μου τη ζωή, όπως κάνουν συνήθως οι άνθρωποι όταν αρρωσταίνουν. Γι' αυτό και στο βιβλίο μιλώ για τη χαρά της εξουθένωσης, επειδή με βοήθησε να σταματήσω κάτι που ήταν λάθος για μένα και ν' αλλάξω. Το κακό είναι ότι, για να γίνει, έπρεπε ν' αρρωστήσω.

-*-