[Εψιλον, 22/5/05]
Αναμένοντας την επίσημη ανακήρυξή του σε επίτιμο διδάκτορα Νομικής του Πανεπιστημίου Tufts στη Βοστόνη, ο πρωθυπουργός Κώστας Καραμανλής μιλά στο Εψιλον για τη φοιτητική του ζωή, τις σπουδές του στη Σχολή Fletcher και την Αμερική που γνώρισε στις αρχές της δεκαετίας του '80.
____________
Αναμένοντας την επίσημη ανακήρυξή του σε επίτιμο διδάκτορα Νομικής του Πανεπιστημίου Tufts στη Βοστόνη, ο πρωθυπουργός Κώστας Καραμανλής μιλά στο Εψιλον για τη φοιτητική του ζωή, τις σπουδές του στη Σχολή Fletcher και την Αμερική που γνώρισε στις αρχές της δεκαετίας του '80.
____________
Ποια ήταν η πρώτη σας εντύπωση αντικρίζοντας την Αμερική το 1980;
Η εικόνα ότι συναντούσα ένα τελείως διαφορετικό κόσμο, σε σχέση, όχι με τα ελληνικά, αλλά και τα ευρωπαϊκά δεδομένα, που γνώριζα. Αυτό όμως που θυμάμαι με τη μεγαλύτερη συγκίνηση, είναι τα συναισθήματα μου την ημέρα που μπήκα στο campus. Γιατί αυτές οι πανεπιστημιουπόλεις είναι χώροι ιδανικοί για διάβασμα, σκέψη, εμβάθυνση. Και ακόμα ο συνδυασμός, στον ίδιο χώρο συσσωρευμένης γνώσης και νέων ανθρώπων, δημιουργεί ένα συγκλονιστικό μείγμα που σε συνεπαίρνει.
Εκτός από το Fletcher, είχατε κάνει αιτήσεις και αλλού;
Ετοιμαζόμουν και για άλλα πανεπιστήμια, μόλις όμως έμαθα ότι με δέχθηκε το Fletcher δεν έκανα δεύτερη σκέψη. Ήταν η κύρια επιλογή μου.
Τι προσδοκίες είχατε φτάνοντας στο Medford;
Έφτασα στην Αμερική με τον ενθουσιασμό που αισθάνεται κάθε νέος που πηγαίνει στο εξωτερικό για σπουδές. Με την αίσθηση ότι επρόκειτο για μια ωραία περιπέτεια. Όταν είσαι φοιτητής, και μάλιστα μεταπτυχιακός, γνωρίζεις ότι τα χρόνια αυτά θα τα θυμάσαι πάντα με νοσταλγία. Και φροντίζεις να τα αξιοποιήσεις στο έπακρο.
Βρήκατε μεγάλες διαφορές ανάμεσα στο Fletcher και τη Νομική Αθηνών; Εννοώ, πέρα από τις διαφορές μεταξύ ενός μεταπτυχιακού και προπτυχιακού προγράμματος.
Κακά τα ψέματα. Στη φάση που ήμουν στη Νομική, από το ΄74 ως το ΄79, ήταν χρόνια αναστάτωσης στο Πανεπιστήμιο. Έμαθα πολλά και χρήσιμα. Έχω συγκλονιστικές εμπειρίες, αλλά στο επίπεδο οργανωμένων σπουδών τα πράγματα τότε δεν ήταν καλά. Και είναι επιεικής η έκφραση. Αντίθετα, στο Fletcher βρέθηκα αμέσως σ’ ένα εξαιρετικά δομημένο περιβάλλον. Όλα τα στοιχεία, εκπαιδευτικά και μη, σε έσπρωχναν, σου έδιναν κίνητρο να διαβάσεις. Για να είμαι απόλυτα ειλικρινής, σ’ αυτό έπαιξε και ρόλο ότι το αντικείμενο των σπουδών μου εκεί, μου άρεσε πολύ περισσότερο.
Επιλέξατε μαθήματα πολύ διαφορετικά μεταξύ τους. Γιατί;
Γιατί είχα ήδη όλους τους πολιτικούς προβληματισμούς, με την ευρύτερη δυνατή έννοια του όρου. Διψούσα να εμβαθύνω σε μια μεγάλη γκάμα αντικειμένων.
Ποιες ήταν οι αγαπημένες ασχολίες σας στον ελεύθερο χρόνο;
Αθλητισμός και εξωπανεπιστημιακό διάβασμα.
Σε ποιο μέρος σας άρεσε να περνάτε ώρες εκτός Πανεπιστημίου;
Θα σας παραξενέψει. Στις βιβλιοθήκες γειτονικών πανεπιστημίων. Ποτέ δεν ήμουν σπασίκλας, αλλά είχα γοητευθεί από τον πλούτο των συγγραμμάτων που βρίσκονταν μπροστά μου.
Τώρα που ξαναείστε στην περιοχή, θα θέλατε να επισκεφθείτε κάποιο κατάστημα απ’τα παλιά;
Αγωνιώ να δω αν υπάρχει ακόμα, ένα μικρό κατάστημα που πούλαγε παλιά και μεταχειρισμένα βιβλία, σε πολύ χαμηλές τιμές. Μερικά από τα πιο πολύτιμα βιβλία που έχω, τα πήρα εκεί.
Ισχύει ότι τα λεγόμενα «professional schools», όπως το Fletcher, είναι υπερβολικά προσανατολισμένα προς την αγορά εργασίας και κάπου υστερούν στην πληρότητα και ποιότητα της επιστημονικής κατάρτισης;
Δεν το πιστεύω αυτό. Πιθανώς να ισχύει σε κάποια προγράμματα του Business Administration ή του Management, με τίποτα όμως σ’ ένα Πανεπιστήμιο σαν το Fletcher, το κύριο πλεονέκτημα του οποίου είναι η ευρύτητα και η ποικιλία των μαθημάτων που διδάσκεσαι.
Άλλαξε σε κάτι η εικόνα που είχατε για την Αμερική και τους Αμερικανούς πριν τους γνωρίσετε από κοντά;
Πρώτ’ απ’ όλα στο ότι οι συνήθης αιτία των όποιων παρεξηγήσεων είναι η διαφορετική νοοτροπία, η διαφορετική προσέγγιση με την οποία αντιμετωπίζουν τα πράγματα Ευρωπαίοι και Αμερικανοί, για λόγους ιστορίας, παράδοσης, γεωγραφίας κλπ. Αυτός είναι ο λόγος και όχι κάποιες συνωμοτικές προσεγγίσεις. Δεύτερον, είχα την ευκαιρία να διαπιστώσω ότι οι Αμερικανοί είναι, στην μεγάλη τους πλειοψηφία, ευγενείς, απλοί και φιλόξενοι. Πιθανώς λιγότερο σύνθετοι στη σκέψη από άλλους, αλλά πάντως αφοπλιστικά ειλικρινείς.
Όταν πήγατε στην Αμερική, βρισκόταν σε εξέλιξη η προεκλογική διαμάχη Κάρτερ και Ρέιγκαν. Βρήκατε διαφορές σε σχέση με τις προεκλογικές διαμάχες που είχατε ζήσει στην Ελλάδα;
Η αμερικανική πολιτική ζωή, ιδιαίτερα μάλιστα στην προεκλογική περίοδο, είναι πολύ διαφορετική από την αντίστοιχη ευρωπαϊκή. Είναι ταυτόχρονα πιο άμεση, πιο κοντά στα ζητήματα που απασχολούν τον πολίτη, και πιο εντυπωσιακή, με ό,τι αυτό συνεπάγεται.
Θα έχετε δει σίγουρα εικόνες από τα συνέδρια των δύο μεγάλων αμερικανικών κομμάτων, ιδιαίτερα όταν εκλέγουν τους υποψηφίους Προέδρους και Αντιπροέδρους. Είναι μεγάλα «πολιτικά σόου», χωρίς να υποβαθμίζω ούτε τη μία ούτε την άλλη λέξη. Είναι σόου γιατί είναι γεμάτα παλμό, χρώμα και μουσική. Αλλά είναι και πολιτικά, καθώς οι ομιλίες που γίνονται στο πλαίσιό τους αναλύουν σε βάθος θέματα πολιτικής στρατηγικής και τακτικής, ιδεολογίας και προγράμματος.
Αυτό που είναι σημαντικό είναι ότι οι πολίτες των ΗΠΑ ανήκουν σε έναν συγκεκριμένο πολιτικό πολιτισμό που τους επιτρέπει να αποκωδικοποιούν με επιτυχία όλη αυτή την πολιτική σημειολογία. Αντίστοιχα, οι Γάλλοι, οι Βρετανοί, οι Γερμανοί, οι Έλληνες, ανήκουμε σε διαφορετικές πολιτικές παραδόσεις, με τα θετικά και τα αρνητικά τους.
Πώς αποτιμάτε την πρώτη τετραετία Ρέιγκαν που ζήσατε από κοντά;
Δεν νομίζω ότι μπορώ στα πλαίσια αυτής της συζήτησης να κάνω μια τόσο σοβαρή αποτίμηση. Θα περιοριστώ στο ξεχωριστό στοιχείο που είχε ο Ρέιγκαν, στην ανεπανάληπτη ικανότητά του να επικοινωνεί με τους πολίτες, να επικοινωνεί το μήνυμά του με τρόπο άμεσο και απλό, ενίοτε και υπεραπλουστευμένο. Με τα θετικά και μη που έχει αυτό.
Είχατε ήδη πάρει την απόφαση ότι κάποια στιγμή θα πολιτευόσασταν;
Ήδη από τα χρόνια της Νομικής και της ΟΝΝΕΔ, είχα αποφασίσει ότι, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, θα έμπαινα στην πολιτική. Όταν μεγαλώνεις σε ένα περιβάλλον όπου η πολιτική είναι ένα από τα κύρια, τα βασικά θέματα της καθημερινότητάς σου, το να ακολουθήσεις αυτό το δρόμο είναι μια επιλογή που ενεργοποιείται στη συνείδησή σου με μεγάλη ένταση.
Βέβαια, η συμμετοχή αυτή μπορεί να πάρει, και πρέπει να παίρνει διάφορες αποχρώσεις. Ήξερα καλά ότι η πολιτική με ελκύει, δεν επέτρεψα όμως στον εαυτό μου να μου γίνει αυτοσκοπός.
Άλλωστε, όπως μαρτυρά και η ρίζα της λέξης, πολιτεύεται και ένας πολίτης που δεν έχει υπάρξει ποτέ υποψήφιος σε εκλογές, αλλά ενδιαφέρεται ενεργά για τα κοινά, ενημερώνεται, συμμετέχει, διεκδικεί, συμβάλλει με το δικό του τρόπο στη διαμόρφωση της δημόσιας σφαίρας.
Σας προβλημάτισε ότι για ένα μεγάλο διάστημα θα βρισκόσασταν μακριά από τις πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα, και ενδεχομένως θα χάνατε έδαφος;
Καθόλου. Άλλωστε με συνεπήρε άμεσα η πολιτική σε θεωρητικό επίπεδο, που ήταν και το αντικείμενο των σπουδών μου.
Σουβλάκι στου Μπαϊρακτάρη στο Μοναστηράκι ή μπέργκερ στο Greenhouse στο Κέιμπριτζ;
Ευτυχώς, για όλους όσοι εκτιμάμε και τα δύο, πλέον και στην Ελλάδα βρίσκεις καλό μπέργκερ και στην Αμερική καλό σουβλάκι.
Μεταχειρισμένο Σεβρολέτ και πρωθυπουργική λιμουζίνα. Πού νιώθετε πιο άνετα;
Πιο άνετα νιώθω στο αυτοκίνητο που οδηγώ ο ίδιος.
Είναι σημαντικό για έναν πολιτικό να κάνει σπουδές επιπέδου διδακτορικού;
Είναι σίγουρα σημαντικό να γνωρίζεις καλά και από όλες τις πλευρές του, θεωρητικές και πρακτικές, το αντικείμενο σου. Οι σπουδές μπορούν να γίνουν η βάση πάνω στην οποία θα χτίσεις τη μετέπειτα πορεία σου.
Από την άλλη όμως, οι γνώσεις δεν έρχονται μόνο μέσα από ένα διδακτορικό. Είναι κυρίως η επαφή σου με τα πράγματα, με τον κόσμο, που διαμορφώνει το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα κινηθείς και θα δράσεις. Οι σπουδές σου δίνουν κυρίως ένα αναλυτικό και συνθετικό ταυτόχρονα εργαλείο της πραγματικότητας.
Σε κάθε περίπτωση, δεν πιστεύω ότι κάποιος πανεπιστημιακός τίτλος κατ’ ανάγκη επαρκεί ως τεκμήριο αξιότητας. Στην πολιτική, όπως και στη ζωή, έχει βέβαια σημασία με τι όπλα κατεβαίνεις στη μάχη, μεγαλύτερη όμως σημασία έχει πώς θα τα χρησιμοποιήσεις όταν χρειαστεί. Και αυτό είναι κάτι που το μαθαίνεις στην πράξη.
Με ποιο σκεπτικό επιλέξατε να κάνετε τη διδακτορική διατριβή στον Ελευθέριο Βενιζέλο;
Η εξωτερική πολιτική του Βενιζέλου υπάκουε σε κάποιους κανόνες που είναι πάντα ισχυροί και επίκαιροι. Το γεγονός ότι προέτασσε το εθνικό συμφέρον, ότι αντιμετώπιζε την πραγματικότητα με ρεαλισμό, ότι αντιλαμβανόταν τις ευκαιρίες διεκδίκησης και δικαίωσης των εθνικών αιτημάτων, ότι ασκούσε εξωτερική πολιτική χωρίς να προσμετρά τις μικροπολιτικές ισορροπίες, όλα αυτά είναι στοιχεία μιας αξιόπιστης εξωτερικής πολιτικής.
Είναι σημαντικό για έναν πολιτικό να έχει ζήσει ένα διάστημα στο εξωτερικό;
Είναι πολύ σημαντικό. Ξέρετε, ένας από τους μεγαλύτερους κινδύνους που αντιμετωπίζει ένας πολιτικός είναι να εγκλωβιστεί σε μια μικρή, περιορισμένη εικόνα για τα πράγματα. Η πολιτική δεν είναι μόνο ζήτημα διαχείρισης. Δεν είναι «η τέχνη του εφικτού». Πολύ περισσότερο, πιστεύω ότι η πολιτική είναι η τέχνη της διεύρυνσης του εφικτού.
Γνωρίζετε το σύνθημα της Αριστεράς «ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός»; Λοιπόν εγώ πιστεύω ότι είναι ένα από τα πιο εύστοχα συνθήματα της γενιάς μας. Αν δούμε την πολιτική ως κάτι που υπερβαίνει τη διαχείριση, οφείλουμε οι πολιτικοί και οι πολίτες αυτό το σύνθημα να το χρησιμοποιούμε ως γνώμονα σκέψης και δράσης. Ζώντας στο εξωτερικό, κατ’ αρχήν βλέπεις ότι αυτός ο άλλος κόσμος υπάρχει, με τα θετικά του και τα αρνητικά του. Από κει και πέρα, αυτό που έχεις να κάνεις είναι να επιλέξεις ποια θα κρατήσεις, ποια θα απορρίψεις, τι σύνθεση θα επιδιώξεις να πετύχεις.
Με τι συναισθήματα επιστρέφετε σήμερα στο Tufts για να μιλήσετε στους φετινούς αποφοίτους, 23 χρόνια μετά τη δική σας αποφοίτηση;
Σίγουρα είναι μια ξεχωριστή, συγκινητική στιγμή να επιστρέφεις μετά από χρόνια στο σχολείο σου. Είναι πολύ ωραίες αυτές οι παραδόσεις στα αμερικανικά πανεπιστήμια, καθώς τονίζουν τη συνέχεια ανάμεσα στις γενιές των αποφοίτων.
Τι σημαίνει για σας ο τίτλος του επίτιμου διδάκτορα Νομικής που σας δίνει το Tufts;
Είναι το πρώτο πτυχίο που θα πάρω χωρίς κόπο.
Τι θα συμβουλεύατε έναν Έλληνα που πηγαίνει να σπουδάσει στο εξωτερικό, ώστε να αποκομίσει όσο το δυνατόν περισσότερα από την εμπειρία του;
Πέρα από τις ακαδημαϊκές του υποχρεώσεις, να προσπαθήσει όσο το δυνατό περισσότερο να κατανοήσει σε βάθος την κοινωνία στην οποία θα βρεθεί, την ταυτότητά της, τον πολιτισμό της, την κουλτούρα της. Να κρίνει, να αξιολογήσει, να συγκρίνει με παρόμοιες καταστάσεις στην πατρίδα, έτσι ώστε και πράγματα που θεωρούσε αυτονόητα να μπορέσει να τα δει με κριτικό μάτι και να αποκτήσει ένα ισχυρό, πρακτικό αναλυτικό εργαλείο για μια πρισματική, πολύπλευρη ανάγνωση της πραγματικότητας.
Η εικόνα ότι συναντούσα ένα τελείως διαφορετικό κόσμο, σε σχέση, όχι με τα ελληνικά, αλλά και τα ευρωπαϊκά δεδομένα, που γνώριζα. Αυτό όμως που θυμάμαι με τη μεγαλύτερη συγκίνηση, είναι τα συναισθήματα μου την ημέρα που μπήκα στο campus. Γιατί αυτές οι πανεπιστημιουπόλεις είναι χώροι ιδανικοί για διάβασμα, σκέψη, εμβάθυνση. Και ακόμα ο συνδυασμός, στον ίδιο χώρο συσσωρευμένης γνώσης και νέων ανθρώπων, δημιουργεί ένα συγκλονιστικό μείγμα που σε συνεπαίρνει.
Εκτός από το Fletcher, είχατε κάνει αιτήσεις και αλλού;
Ετοιμαζόμουν και για άλλα πανεπιστήμια, μόλις όμως έμαθα ότι με δέχθηκε το Fletcher δεν έκανα δεύτερη σκέψη. Ήταν η κύρια επιλογή μου.
Τι προσδοκίες είχατε φτάνοντας στο Medford;
Έφτασα στην Αμερική με τον ενθουσιασμό που αισθάνεται κάθε νέος που πηγαίνει στο εξωτερικό για σπουδές. Με την αίσθηση ότι επρόκειτο για μια ωραία περιπέτεια. Όταν είσαι φοιτητής, και μάλιστα μεταπτυχιακός, γνωρίζεις ότι τα χρόνια αυτά θα τα θυμάσαι πάντα με νοσταλγία. Και φροντίζεις να τα αξιοποιήσεις στο έπακρο.
Βρήκατε μεγάλες διαφορές ανάμεσα στο Fletcher και τη Νομική Αθηνών; Εννοώ, πέρα από τις διαφορές μεταξύ ενός μεταπτυχιακού και προπτυχιακού προγράμματος.
Κακά τα ψέματα. Στη φάση που ήμουν στη Νομική, από το ΄74 ως το ΄79, ήταν χρόνια αναστάτωσης στο Πανεπιστήμιο. Έμαθα πολλά και χρήσιμα. Έχω συγκλονιστικές εμπειρίες, αλλά στο επίπεδο οργανωμένων σπουδών τα πράγματα τότε δεν ήταν καλά. Και είναι επιεικής η έκφραση. Αντίθετα, στο Fletcher βρέθηκα αμέσως σ’ ένα εξαιρετικά δομημένο περιβάλλον. Όλα τα στοιχεία, εκπαιδευτικά και μη, σε έσπρωχναν, σου έδιναν κίνητρο να διαβάσεις. Για να είμαι απόλυτα ειλικρινής, σ’ αυτό έπαιξε και ρόλο ότι το αντικείμενο των σπουδών μου εκεί, μου άρεσε πολύ περισσότερο.
Επιλέξατε μαθήματα πολύ διαφορετικά μεταξύ τους. Γιατί;
Γιατί είχα ήδη όλους τους πολιτικούς προβληματισμούς, με την ευρύτερη δυνατή έννοια του όρου. Διψούσα να εμβαθύνω σε μια μεγάλη γκάμα αντικειμένων.
Ποιες ήταν οι αγαπημένες ασχολίες σας στον ελεύθερο χρόνο;
Αθλητισμός και εξωπανεπιστημιακό διάβασμα.
Σε ποιο μέρος σας άρεσε να περνάτε ώρες εκτός Πανεπιστημίου;
Θα σας παραξενέψει. Στις βιβλιοθήκες γειτονικών πανεπιστημίων. Ποτέ δεν ήμουν σπασίκλας, αλλά είχα γοητευθεί από τον πλούτο των συγγραμμάτων που βρίσκονταν μπροστά μου.
Τώρα που ξαναείστε στην περιοχή, θα θέλατε να επισκεφθείτε κάποιο κατάστημα απ’τα παλιά;
Αγωνιώ να δω αν υπάρχει ακόμα, ένα μικρό κατάστημα που πούλαγε παλιά και μεταχειρισμένα βιβλία, σε πολύ χαμηλές τιμές. Μερικά από τα πιο πολύτιμα βιβλία που έχω, τα πήρα εκεί.
Ισχύει ότι τα λεγόμενα «professional schools», όπως το Fletcher, είναι υπερβολικά προσανατολισμένα προς την αγορά εργασίας και κάπου υστερούν στην πληρότητα και ποιότητα της επιστημονικής κατάρτισης;
Δεν το πιστεύω αυτό. Πιθανώς να ισχύει σε κάποια προγράμματα του Business Administration ή του Management, με τίποτα όμως σ’ ένα Πανεπιστήμιο σαν το Fletcher, το κύριο πλεονέκτημα του οποίου είναι η ευρύτητα και η ποικιλία των μαθημάτων που διδάσκεσαι.
Άλλαξε σε κάτι η εικόνα που είχατε για την Αμερική και τους Αμερικανούς πριν τους γνωρίσετε από κοντά;
Πρώτ’ απ’ όλα στο ότι οι συνήθης αιτία των όποιων παρεξηγήσεων είναι η διαφορετική νοοτροπία, η διαφορετική προσέγγιση με την οποία αντιμετωπίζουν τα πράγματα Ευρωπαίοι και Αμερικανοί, για λόγους ιστορίας, παράδοσης, γεωγραφίας κλπ. Αυτός είναι ο λόγος και όχι κάποιες συνωμοτικές προσεγγίσεις. Δεύτερον, είχα την ευκαιρία να διαπιστώσω ότι οι Αμερικανοί είναι, στην μεγάλη τους πλειοψηφία, ευγενείς, απλοί και φιλόξενοι. Πιθανώς λιγότερο σύνθετοι στη σκέψη από άλλους, αλλά πάντως αφοπλιστικά ειλικρινείς.
Όταν πήγατε στην Αμερική, βρισκόταν σε εξέλιξη η προεκλογική διαμάχη Κάρτερ και Ρέιγκαν. Βρήκατε διαφορές σε σχέση με τις προεκλογικές διαμάχες που είχατε ζήσει στην Ελλάδα;
Η αμερικανική πολιτική ζωή, ιδιαίτερα μάλιστα στην προεκλογική περίοδο, είναι πολύ διαφορετική από την αντίστοιχη ευρωπαϊκή. Είναι ταυτόχρονα πιο άμεση, πιο κοντά στα ζητήματα που απασχολούν τον πολίτη, και πιο εντυπωσιακή, με ό,τι αυτό συνεπάγεται.
Θα έχετε δει σίγουρα εικόνες από τα συνέδρια των δύο μεγάλων αμερικανικών κομμάτων, ιδιαίτερα όταν εκλέγουν τους υποψηφίους Προέδρους και Αντιπροέδρους. Είναι μεγάλα «πολιτικά σόου», χωρίς να υποβαθμίζω ούτε τη μία ούτε την άλλη λέξη. Είναι σόου γιατί είναι γεμάτα παλμό, χρώμα και μουσική. Αλλά είναι και πολιτικά, καθώς οι ομιλίες που γίνονται στο πλαίσιό τους αναλύουν σε βάθος θέματα πολιτικής στρατηγικής και τακτικής, ιδεολογίας και προγράμματος.
Αυτό που είναι σημαντικό είναι ότι οι πολίτες των ΗΠΑ ανήκουν σε έναν συγκεκριμένο πολιτικό πολιτισμό που τους επιτρέπει να αποκωδικοποιούν με επιτυχία όλη αυτή την πολιτική σημειολογία. Αντίστοιχα, οι Γάλλοι, οι Βρετανοί, οι Γερμανοί, οι Έλληνες, ανήκουμε σε διαφορετικές πολιτικές παραδόσεις, με τα θετικά και τα αρνητικά τους.
Πώς αποτιμάτε την πρώτη τετραετία Ρέιγκαν που ζήσατε από κοντά;
Δεν νομίζω ότι μπορώ στα πλαίσια αυτής της συζήτησης να κάνω μια τόσο σοβαρή αποτίμηση. Θα περιοριστώ στο ξεχωριστό στοιχείο που είχε ο Ρέιγκαν, στην ανεπανάληπτη ικανότητά του να επικοινωνεί με τους πολίτες, να επικοινωνεί το μήνυμά του με τρόπο άμεσο και απλό, ενίοτε και υπεραπλουστευμένο. Με τα θετικά και μη που έχει αυτό.
Είχατε ήδη πάρει την απόφαση ότι κάποια στιγμή θα πολιτευόσασταν;
Ήδη από τα χρόνια της Νομικής και της ΟΝΝΕΔ, είχα αποφασίσει ότι, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, θα έμπαινα στην πολιτική. Όταν μεγαλώνεις σε ένα περιβάλλον όπου η πολιτική είναι ένα από τα κύρια, τα βασικά θέματα της καθημερινότητάς σου, το να ακολουθήσεις αυτό το δρόμο είναι μια επιλογή που ενεργοποιείται στη συνείδησή σου με μεγάλη ένταση.
Βέβαια, η συμμετοχή αυτή μπορεί να πάρει, και πρέπει να παίρνει διάφορες αποχρώσεις. Ήξερα καλά ότι η πολιτική με ελκύει, δεν επέτρεψα όμως στον εαυτό μου να μου γίνει αυτοσκοπός.
Άλλωστε, όπως μαρτυρά και η ρίζα της λέξης, πολιτεύεται και ένας πολίτης που δεν έχει υπάρξει ποτέ υποψήφιος σε εκλογές, αλλά ενδιαφέρεται ενεργά για τα κοινά, ενημερώνεται, συμμετέχει, διεκδικεί, συμβάλλει με το δικό του τρόπο στη διαμόρφωση της δημόσιας σφαίρας.
Σας προβλημάτισε ότι για ένα μεγάλο διάστημα θα βρισκόσασταν μακριά από τις πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα, και ενδεχομένως θα χάνατε έδαφος;
Καθόλου. Άλλωστε με συνεπήρε άμεσα η πολιτική σε θεωρητικό επίπεδο, που ήταν και το αντικείμενο των σπουδών μου.
Σουβλάκι στου Μπαϊρακτάρη στο Μοναστηράκι ή μπέργκερ στο Greenhouse στο Κέιμπριτζ;
Ευτυχώς, για όλους όσοι εκτιμάμε και τα δύο, πλέον και στην Ελλάδα βρίσκεις καλό μπέργκερ και στην Αμερική καλό σουβλάκι.
Μεταχειρισμένο Σεβρολέτ και πρωθυπουργική λιμουζίνα. Πού νιώθετε πιο άνετα;
Πιο άνετα νιώθω στο αυτοκίνητο που οδηγώ ο ίδιος.
Είναι σημαντικό για έναν πολιτικό να κάνει σπουδές επιπέδου διδακτορικού;
Είναι σίγουρα σημαντικό να γνωρίζεις καλά και από όλες τις πλευρές του, θεωρητικές και πρακτικές, το αντικείμενο σου. Οι σπουδές μπορούν να γίνουν η βάση πάνω στην οποία θα χτίσεις τη μετέπειτα πορεία σου.
Από την άλλη όμως, οι γνώσεις δεν έρχονται μόνο μέσα από ένα διδακτορικό. Είναι κυρίως η επαφή σου με τα πράγματα, με τον κόσμο, που διαμορφώνει το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα κινηθείς και θα δράσεις. Οι σπουδές σου δίνουν κυρίως ένα αναλυτικό και συνθετικό ταυτόχρονα εργαλείο της πραγματικότητας.
Σε κάθε περίπτωση, δεν πιστεύω ότι κάποιος πανεπιστημιακός τίτλος κατ’ ανάγκη επαρκεί ως τεκμήριο αξιότητας. Στην πολιτική, όπως και στη ζωή, έχει βέβαια σημασία με τι όπλα κατεβαίνεις στη μάχη, μεγαλύτερη όμως σημασία έχει πώς θα τα χρησιμοποιήσεις όταν χρειαστεί. Και αυτό είναι κάτι που το μαθαίνεις στην πράξη.
Με ποιο σκεπτικό επιλέξατε να κάνετε τη διδακτορική διατριβή στον Ελευθέριο Βενιζέλο;
Η εξωτερική πολιτική του Βενιζέλου υπάκουε σε κάποιους κανόνες που είναι πάντα ισχυροί και επίκαιροι. Το γεγονός ότι προέτασσε το εθνικό συμφέρον, ότι αντιμετώπιζε την πραγματικότητα με ρεαλισμό, ότι αντιλαμβανόταν τις ευκαιρίες διεκδίκησης και δικαίωσης των εθνικών αιτημάτων, ότι ασκούσε εξωτερική πολιτική χωρίς να προσμετρά τις μικροπολιτικές ισορροπίες, όλα αυτά είναι στοιχεία μιας αξιόπιστης εξωτερικής πολιτικής.
Είναι σημαντικό για έναν πολιτικό να έχει ζήσει ένα διάστημα στο εξωτερικό;
Είναι πολύ σημαντικό. Ξέρετε, ένας από τους μεγαλύτερους κινδύνους που αντιμετωπίζει ένας πολιτικός είναι να εγκλωβιστεί σε μια μικρή, περιορισμένη εικόνα για τα πράγματα. Η πολιτική δεν είναι μόνο ζήτημα διαχείρισης. Δεν είναι «η τέχνη του εφικτού». Πολύ περισσότερο, πιστεύω ότι η πολιτική είναι η τέχνη της διεύρυνσης του εφικτού.
Γνωρίζετε το σύνθημα της Αριστεράς «ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός»; Λοιπόν εγώ πιστεύω ότι είναι ένα από τα πιο εύστοχα συνθήματα της γενιάς μας. Αν δούμε την πολιτική ως κάτι που υπερβαίνει τη διαχείριση, οφείλουμε οι πολιτικοί και οι πολίτες αυτό το σύνθημα να το χρησιμοποιούμε ως γνώμονα σκέψης και δράσης. Ζώντας στο εξωτερικό, κατ’ αρχήν βλέπεις ότι αυτός ο άλλος κόσμος υπάρχει, με τα θετικά του και τα αρνητικά του. Από κει και πέρα, αυτό που έχεις να κάνεις είναι να επιλέξεις ποια θα κρατήσεις, ποια θα απορρίψεις, τι σύνθεση θα επιδιώξεις να πετύχεις.
Με τι συναισθήματα επιστρέφετε σήμερα στο Tufts για να μιλήσετε στους φετινούς αποφοίτους, 23 χρόνια μετά τη δική σας αποφοίτηση;
Σίγουρα είναι μια ξεχωριστή, συγκινητική στιγμή να επιστρέφεις μετά από χρόνια στο σχολείο σου. Είναι πολύ ωραίες αυτές οι παραδόσεις στα αμερικανικά πανεπιστήμια, καθώς τονίζουν τη συνέχεια ανάμεσα στις γενιές των αποφοίτων.
Τι σημαίνει για σας ο τίτλος του επίτιμου διδάκτορα Νομικής που σας δίνει το Tufts;
Είναι το πρώτο πτυχίο που θα πάρω χωρίς κόπο.
Τι θα συμβουλεύατε έναν Έλληνα που πηγαίνει να σπουδάσει στο εξωτερικό, ώστε να αποκομίσει όσο το δυνατόν περισσότερα από την εμπειρία του;
Πέρα από τις ακαδημαϊκές του υποχρεώσεις, να προσπαθήσει όσο το δυνατό περισσότερο να κατανοήσει σε βάθος την κοινωνία στην οποία θα βρεθεί, την ταυτότητά της, τον πολιτισμό της, την κουλτούρα της. Να κρίνει, να αξιολογήσει, να συγκρίνει με παρόμοιες καταστάσεις στην πατρίδα, έτσι ώστε και πράγματα που θεωρούσε αυτονόητα να μπορέσει να τα δει με κριτικό μάτι και να αποκτήσει ένα ισχυρό, πρακτικό αναλυτικό εργαλείο για μια πρισματική, πολύπλευρη ανάγνωση της πραγματικότητας.
-*-
