[Έψιλον, 17/11/02]
Στις άκρες ο χάρτης είναι τσαλακωμένος και μαυρισμένος. Στο πίσω μέρος μικρά τετράγωνα χάρτινα μπαλώματα προσπαθούν να καλύψουν τα ίχνη που άφησαν πάνω του παράσιτα και ζωύφια. Έχει το μέγεθος μιας ανοιχτής εφημερίδας σχήματος ταμπλόιντ. Η μεμβράνη, κατασκευασμένη από δέρμα νεογέννητου ζώου σύμφωνα με την τεχνική που χρησιμοποιούσαν στο Μεσαίωνα για επίσημα έγγραφα, παραμένει ακόμα και σήμερα ελαστική. Η μελάνη έχει ξεθωριάσει, αλλά το σχέδιο διακρίνεται καθαρά. Ο χάρτης απεικονίζει τον κόσμο περίπου όπως τον φαντάζονταν τον 15ο αιώνα οι Ευρωπαίοι, βασισμένοι σε στοιχεία που συγκέντρωναν από τις εξερευνήσεις.
Στο κέντρο του χάρτη βρίσκεται η Ευρασία, την οποία τότε θεωρούσαν ενιαία έκταση περιτριγυρισμένη από τον ωκεανό. Στο δεξί μέρος φαίνονται διάφορα νησιά, η ανατολική άκρη του του τότε γνωστού κόσμου. Στα αριστερά, δυτικά της Γροιλανδίας, της Ισλανδίας και της Ευρωπαϊκής Οροσειράς, φαίνεται ένα νησί που φέρει την ονομασία Vinland. Το υπόμνημα λέει: «Νήσος του Vinland, ανακαλύφθηκε από κοινού από τους Bjarni και Leif». Λίγο πιο κάτω, αναφέρεται στην επίσκεψη που έκανε στο νησί ο Έρικ ο Κόκκινος, «απεσταλμένος της Αγίας Έδρας και επίσκοπος Γροιλανδίας».
Σύμφωνα με τα σκανδιναυικά έπη του Μεσαίωνα, ένας Ισλανδός έμπορος, ο Bjarni Herzolfsson, πηγαίνοντας προς την Γροιλανδία το 985 μ.Χ., παρασύρθηκε από τον άνεμο και βρέθηκε για πρώτη φορά στη Βόρεια Αμερική. Λίγο αργότερα, ο Leif Ericksson, γιος του Έρικ του Κόκκινου, του κοκκινομάλη ιδρυτή της πρώτης ευρωπαϊκής αποικίας στη Γροιλανδία που σύμφωνα με μία εκδοχή είχε ασπαστεί το χριστιανισμό, αγόρασε το πλοίο του Bjarni και επανέλαβε τη διαδρομή. Ο Leif κατέληξε σε μια πόλη που ονόμασε Vinland.
Ταξίδεψε πράγματι ο Leif στη Βόρεια Αμερική ή το ταξίδι είναι δημιούργημα της φαντασίας των σκανδιναβών τροβαδούρων του μεσαίωνα;
Για πολλές δεκαετίες οι αρχαιολόγοι αναζητούσαν τα ίχνη της Vinland στα παράλια της Νέας Αγγλίας, μεταξύ της Βοστώνης και του Ακρωτηρίου Κoντ. Στα τέλη της δεκαετίας του '50 οι Νορβηγοί αρχαιολόγοι Χέλγκε και Αν Στιν Ίνγκσταντ αποφάσισαν να ψάξουν βορειότερα. Το 1963 ανακάλυψαν στο βορειότερο σημείο του καναδικού νησιού Newfoundland τα ερείπεια μιας πολιτείας που μοιάζει με τις περιγραφές της Vinland. Η αρχιτεκτονική των σπιτιών, των εκκλησιών, των μοναστηριών και η χρήση σιδερένιων εργαλείων οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι Βίκινγκς έζησαν στην περιοχή από το 1000 μΧ ως το 15ο αιώνα και στη συνέχεια εξαφανίστηκαν μυστηριωδώς. Οι αρχαιολόγοι υποθέτουν ότι σκοτώθηκαν από τους Εσκιμώους, ή πέθαναν από ασθένειες και λιμό, ή ότι μετανάστευσαν νοτιότερα. Όποια και να είναι η αιτία της εξαφάνισης, οι ανασκαφές των Ίνγκσταντ το 1963 έδειξαν ότι οι Βίκινγκς ήταν οι πρώτοι Ευρωπαίοι που αποίκησαν τη βόρεια Αμερική.
Αλλά το 1957, όταν το Υale αγόρασε το χάρτη του Vinland, η ιδέα ότι οι Βίκινγκς είχαν αποικήσει την Αμερική πέντε αιώνες πριν tο Χριστόφορο Κολόμβο παρέμενε μια τολμηρή υπόθεση. Εκείνη τη χρονιά ένας αμερικάνος έμπορος σπάνιων βιβλίων ανακάλυψε το χάρτη του Vinland στην Ελβετία μαζί με δύο ακόμη βιβλία, τη «Συγγένεια των Ταρτάρων» και την «Σπέκουλουμ Ιστοριάλε». Τα αγόρασε για 3.500 δολλάρια και τα πήρε μαζί του στο Κονέκτικατ, όπου ένας απόφοιτος του Yale και πάμπλουτος συλλέκτης σπάνιων χειρόγραφων και βιβλίων, ο Πολ Μέλον, τα αγόρασε ανώνυμα για λογαριασμό του πανεπιστημίου δίνοντας 1 εκατομμύριο δολλάρια.
Το Yale θεώρησε το χάρτη σημαντικότερο απόκτημα και από το αντίτυπο της Βίβλου του Γουτεμβέργιου που έχει στην κατοχή του. Τον Οκτώβριο του 1965, την ημέρα του Κολόμβου, εθνική εορτή κατά την οποία οι Αμερικάνοι γιορτάζουν την ανακάλυψη της Αμερικής από το Χριστόφορο Κολόμβο, το Yale κυκλοφόρησε τη μελέτη «Ο χάρτης του Vinland και η Συγγένεια των Ταρτάρων», υποστηρίζοντας ότι ο Κολόμβος δεν ήταν ο πρώτος που διέσχισε τον Ατλαντικό. «Ήταν μια πολύ προκλητική και άχρηστη κίνηση», λέει ο Μάικ Χέντσμαν για την επιλογή της ημερομηνίας δημοσίευσης.
Από την πρώτη στιγμή πολλοί αμφισβήτησαν τη γνησιότητα του χάρτη, ακόμη και μέσα στο Yale. Ένα συνέδριο που διοργάνωσε το Ινστιτούτο Σμιθσόνιαν στην Ουάσιγκτον το 1966 κατέληξε σε έντονη αντιπαράθεση όσων υποστήριζαν τη γνησιότητα του χάρτη και όσων την αμφισβητούσαν. Οι αντιπαραθέσεις για το χάρτη δικαιολογούνται από τη σημασία του, λέει ο διευθυντής Αμερικανικών Σπουδών στο Σμιθσόνιαν, δρ. Ουίλκομπ Ουόσμπορν. «Το γεγονός ότι είναι μια γραφική αναπαράσταση του Νέου Κόσμου, του έχει δώσει τεράστια δύναμη στην επιρροή που ασκεί στην αμερικάνικη φαντασία». Αν ο χάρτης είναι αυθεντικός, είναι η παλαιότερη γνωστή απεικόνιση της Αμερικής. Αν όχι, είναι η ιδιοφυέστερη πλαστογραφία του 20ου αιώνα.
Το περιεχόμενο του χάρτη προξενεί πολλά ερωτηματικά. Κανείς δεν μπορεί να εξηγήσει, για παράδειγμα, γιατί στο χάρτη η Γροιλανδία απεικονίζεται ως νησί, όπως τη γνωρίζουμε σήμερα. Σύμφωνα με με τους ιστορικούς, το 15ο αιώνα οι άνθρωποι δεν είχαν αυτού του είδους τη γεωγραφική γνώση.
Αλλά η διαμάχη αφορά κυρίως στο υλικό από το οποίο είναι φτιαγμένος ο χάρτης. Το 1967 το Yale ανέθεσε στο ερευνητικό ινστιτούτο του Ουόλτερ ΜακΚρόουν τη χημική ανάλυση της μελάνης του χάρτη. Η ανάλυση ήταν καταστροφική για το Yale: ο ΜακΚρόουν βρήκε στη μελάνη ίχνη ανατάση, μιας κρυσταλλικής μορφής του διοξειδίου του τιτανίου που πρωτοχρησιμοποιήθηκε σε χρωστικές ύλες το 1923. Ο ΜακΚρόουν κατέληξε ότι ο χάρτης σχεδιάστηκε τον εικοστό αιώνα, μόλις λίγα χρόνια πριν τον αγοράσει το πανεπιστήμιο.
Η φήμη του Μέλον, ο οποίος είχε στη συλλογή του την πρώτη έκδοση των Σημειώσεων για την Πολιτεία της Βιρτζίνια του Τζέφερσον, με ιδιόχειρο σημείωμα του συγγραφέα, και την έκδοση του 1814 των Ημερολογίων των Λιούις και Κλαρκ, των αμερικανών που επιχείρησαν να ανοίξουν δρόμο από τα ανατολικά παράλια προς τον Ειρηνικό Ωκεανό, βρισκόταν σε κίνδυνο. Η σταδιοδρομία πολλών στο Υale καταστράφηκε.
«Δεν ήταν μόνο μια ακαδημαϊκή άσκηση», λέει ο Τόμας Κάχιλ, φυσικός του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια, ο οποίος αργότερα αμφισβήτησε τα πορίσματα του ΜακΚρόουν. «Το Yale ήταν περήφανο για τη συλλογή χαρτών του, και το αποτέλεσμα ήταν καταστροφικό».
Όμως το Yale δεν ήταν διατεθειμένο να υποχωρήσει. Το 1985, μια νέα ανάλυση με ακτίνες Χ έδειξε ότι το τιτάνιο που υπάρχει στο χάρτη είναι ελάχιστο και ότι ενδέχεται να έχει προσκολληθεί κατά τη διάρκεια των αιώνων που ακολούθησαν τη δημιουργία του. Το 1992, ένα χρόνο μετά το θάνατο του Μέλον, ο Κάχιλ εξέτασε διάφορα μεσαιωνικά χειρόγραφα και ανακάλυψε διοξείδιο του τιτανίου σε πολλά από αυτά. Οι ελπίδες του Yale αναπτερώθηκαν. Το 1996 ξανακυκλοφόρησε το «Xάρτη του Vinland και η Σχέση των Ταρτάρων» προσθέτοντας τα νέα στοιχεία. Αλλά και αυτή η έκδοση δεν κατάφερε να δώσει οριστική απάντηση. Αντίθετα, πολλοί κατηγόρησαν το Yale ότι μεροληπτεί.
Τον περασμένο Ιούλιο δημοσιεύτηκαν δύο μελέτες που κατέληξαν σε διαφορετικά συμπεράσματα. Η μία, στο περιοδικό Radiocarbon, ανέλυσε τη μεμβράνη του χάρτη. Η άλλη, στο περιοδικό Analytical Chemistry, ανέλυσε τη μελάνη. Η επιστημονική ομάδα με επικεφαλής τον Γκάρμαν Χάρτμποτλ, ερευνητή στο Εθνικό Εργαστήριο Brookhaven του Άπτον της Νέας Υόρκης, ανέλυσε τη μεμβράνη χρησιμοποιώντας μια μέθοδο χρονολόγησης με βάση τον άνθρακα. Ο Χάρτμπολ βρήκε ότι η μεμβράνη δημιουργήθηκε το 1423, με πιθανή απόκλιση 11 χρόνια προς τα πάνω ή προς τα κάτω. Ο χάρτης είναι αυθεντικός, βιάστηκαν να συμπεράνουν όσοι θέλουν να πιστεύουν στη γνησιότητά του, μεταξύ των οποίων το Yale.
Οι χημικοί Ρόμπιν Κλαρκ και Κάτριν Μπράουν του University College του Λονδίνου έχουν διαφορετική άποψη. Το Μεσαίωνα οι Ευρωπαίοι παρασκεύαζαν την πιο ανθεκτική μελάνη της ιστορίας, αναμειγνύοντας άλας σιδήρου με μείγμα γαλλικού οξέως και χρωστικής ουσίας σε νερό. Όπως συνηθίζεται σε πολλά μεσαιωνικά έγγραφα, οι γραμμές του χάρτη του Vinland είναι μαύρες στο κέντρο και κιτρινίζουν στα άκρα.
Αλλά η χημική ανάλυση που έκαναν οι Κλαρκ και Μπράουν με τη μέθοδο φασματοσκόπησης Ρέιμαν, η οποία αποκαλύπτει τη χημική σύσταση ενός υλικού από το πώς αυτό διαχέει τις ακτίνες του φωτός, έδειξε ότι η μελάνη δεν περιέχει ίχνος σιδήρου. Όποιος σχεδίασε το χάρτη δεν χρησιμοποίησε τη μελάνη που χρησιμοποιούσαν στο Μεσαίωνα, είπαν οι Κλαρκ και Μπράουν.
Μέχρι στιγμής τα συμπεράσματα του Χάρτμποτλ στο Radiocarbon δεν έχουν αμφισβητηθεί. Η μεμβράνη του χάρτη χρονολογείται πράγματι από το 15ο αιώνα. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι ο ίδιος ο χάρτης είναι αυθεντικός. Κάποιος θα μπορούσε να σχεδιάσει το χάρτη τον 20ο αιώνα πάνω σε μεμβράνη του 15ου. Οι Κλαρκ και Μπράουν συμπεραίνουν ότι αυτή είναι μάλλον η αλήθεια. Διατυπώνουν μάλιστα την υπόθεση ότι ο σχεδιαστής έκανε διπλή δουλειά: πρώτα σχεδίασε τις γραμμές με κίτρινη μελάνη, και στη συνέχεια πέρασε από πάνω μαύρη μελάνη, για να δώσει την εντύπωση ότι ο χάρτης είναι παλιός.
Μπορεί αυτή η υπόθεση να εξηγήσει το μυστήριο του χάρτη του Vinland; Ο Τόμας Κάχιλ λέει ότι οι Κλαρκ και Μπράουν «βγάζουν πολλά συμπεράσματα από ένα πολύ περιορισμένο σύνολο στοιχείων». Και επιπλέον, «δεν υπάρχει παράδειγμα πλαστογράφου που προσπάθησε να χρησιμοποιήσει δύο μελάνια».
Ή μήπως υπάρχει;
Μια νορβηγίδα ιστορικός που ζει στην Καλιφόρνια έβαλε σκοπό της ζωής της να λύσει το μυστήριο. Η Κίρστεν Σίβερ εργάζεται ως ανεξάρτητη ιστορικός στο Πάλο Άλτο της Καλιφόρνια. Έχει εκδόσει ένα βιβλίο για την ανακάλυψη της Αμερικής από τους Βίκινγκς, το οποίο δέχτηκε καλές κριτικές, και ετοιμάζεται να εκδόσει ένα νέο βιβλίο για ένα Γερμανό ισουίτη ιερέα που έζησε στον 20ο αιώνα. O ιερέας ονομαζόταν Γιόζεφ Φίσερ. Η Σίβερ πιστεύει ότι αυτός σχεδίασε το χάρτη του Vinland.
Ο Φίσερ είχε περάσει τη ζωή του μελετώντας ιστορία. Το 1902 εξέδωσε μια μελέτη στην οποία υποστήριζε με πάθος ότι οι Βίκινγκς είχαν φτάσει στην Αμερική πολύ νωρίτερα από το Χριστόφορο Κολόμβο, χωρίς να μπορεί να το αποδείξει. Ήταν επίσης συλλέκτης παλαιών χαρτών. Ανακάλυψε τον πρώτο χάρτη στην ιστορία, στον οποίο αναφέρεται η ονομασία Αμερική. Ο χάρτης του Martin Waldseemuller εκδόθηκε το 1507 και περιγράφει το ταξίδι του Αμέρικο Βεσπούτσι. Ο Φίσερ πίστευε ότι κάπου θα υπήρχε και ένας χάρτης που να αναπαριστά το ταξίδι των Βίκινγκς. Επιπλέον, ο Φίσερ είχε μελετήσει την πλαστογραφία χαρτών. Μελέτησε επιμελώς κάποιους παγκόσμιους χάρτες της Αναγέννησης, που πίστευε ότι ήταν πλαστοί, χωρίς όμως να καταφέρει να το αποδείξει.
Ο Φίσερ έζησε στην Αυστρία το μεσοπόλεμο. Γνώρισε την άνοδο του ναζισμού στην Ευρώπη και ήταν μάρτυρας των διώξεων που υπέστησαν οι Ισουίτες από τους Ναζί. Οι Ναζί χρησιμοποιούσαν τη θεωρία της ανακάλυψης της Αμερικής από τους Βίκινγκς για να προπαγανδίσουν την ιδέα της ανωτερότητας της Αρίας φυλής και να νομιμοποιήσουν τις υπερατλαντικές βλέψεις του Τρίτου Ράιχ. Αν αποδεικνυόταν ότι οι Άριοι Βίκινγκς είχαν πρώτοι κατακτήσει τη Βόρεια Αμερική, το Τρίτο Ράιχ θα ισχυριζόταν ότι είχε το ιστορικό δικαίωμα να επεκτείνει την αυτοκρατορία του στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Στα τέλη της δεκαετίας του '30, πολλές απομιμήσεις σκανδιναβικής λαϊκής τέχνης κυκλοφορούσαν στη ναζιστική αυτοκρατορία.
Αλλά η ανακάλυψη της Αμερικής από τους καθολικούς Βίκινγκς χρησίμευε επίσης στη θρησκευτική προπαγάνδα των Ισουιτών. Οι Ισουίτες έδιναν μεγάλη σημασία στην εκπαίδευση και στόχευαν στην εξάπλωση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας με τη διδασκαλία. Με περισσότερα από 500 κολλέγια το 1640, ηγήθηκαν της εκπαίδευσης στην Ευρώπη και είχαν καταφέρει να επανακτήσουν πολλές περιοχές που κατά τη Μεταρρύθμιση είχαν περιέλθει στον Προτεσταντισμό. Αν υπήρχε ένας χάρτης που να αποδεικνύει ότι η ανακάλυψη της Αμερικής ήταν έργο των καθολικών Βίκινγκς, οι Ισουίτες θα είχαν ένα επιχείρημα να αντιτάξουν στο Τρίτο Ράιχ, που επιδίωκε την εξαφάνισή τους.
Το 1938 οι Ναζί έκλεισαν το ισουήτικο κολλέγιο Stella Matutina στο Feldkirch της Αυστρίας, στο οποίο παλαιότερα είχε διδάξει ο Φίσερ και τελευταία ζούσε ως συνταξιούχος. Ο Φίσερ αναγκάστηκε να μετακομίσει την επόμενη χρονιά στο Μόναχο. Εκεί, λέει η Σίβερ, πρέπει να συνέλαβε και να πραγματοποίησε την ιδέα να σχεδιάσει το χάρτη του Vinland. Θα ήταν μια σιωπηλή διαμαρτυρία στο ναζιστικό καθεστώς που θα ανάγκαζε το Τρίτο Ράιχ να παραδεχτεί τη δύναμη του καθολικισμού: αν οι Βίκινγκς ανακάλυψαν πρώτοι την Αμερική, τότε όχι μόνο οι Ναζί θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν την ανακάλυψη ως δικαιολογία για τις επεκτατικές βλέψεις τους, αλλά θα έπρεπε και να σταματήσουν να διώκουν τους καθολικούς. Αν οι υποθέσεις της Σίβερ είναι σωστές, ο Γιόζεφ Φίσερ σχεδίασε το χάρτη του Vinland στο Μόναχο, λίγα χρόνια πριν πεθάνει το 1944.
Πώς όμως εξηγείται ότι η μεμβράνη του χάρτη χρονολογείται από το 15ο αιώνα; Το 1965 ο Πολ Μέλον αγόρασε για λογαριασμό του Υale εκτός από το χάρτη του Vinland και άλλα δύο βιβλία, τη Σχέση των Ταρτάρων και το Σπέκουλουμ Ιστοριάλε. Τα βιβλία αυτά φυλάσσονται επίσης στη βιβλιοθήκη του Yale. Όμως από το Σπέκουλουμ Ιστοριάλε λείπει ο τελευταίος τόμος.
Η Σίβερ ανακάλυψε ότι τα δύο βιβλία φυλάσσονταν στη βιβλιοθήκη του κάστρου του Mikulov στο Brno της Ελβετίας. Αυτή τη βιβλιοθήκη επισκεπτόταν συχνά ο Φίσερ. Όταν η βιβλιοθήκη πωλήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του ’30, ο Φίσερ απέκτησε μια δεμένη έκδοση που περιείχε και τα δύο βιβλία. Αν η Σίβερ έχει δίκιο, ο Φίσερ πρέπει να αφαίρεσε φύλλα από το τελευταίο μέρος του Σπέκουλουμ Ιστοριάλε και να τα χρησιμοποίησε για να σχεδιάσει πάνω τους το χάρτη του Vinland.
Είναι πράγματι ο πατέρας Φίσερ ο ιδιοφυής πλαστογράφος του χάρτη; Η υπόθεση της Σίβερ είναι καλά τεκμηριωμένη. Μέχρι όμως να βελτιωθούν οι τεχνικές ανάλυσης της μελάνης που θα επιτρέψουν να γνωρίζουμε την ακριβή χρονολογία της, το ερωτηματικό θα παραμένει.
O χάρτης του Vinland προς το παρόν παραμένει μυστήριο, όπως οι χάρτες της Αναγέννησης που ο Φίσερ προσπάθησε ανεπιτυχώς να αποδείξει ότι είναι πλαστοί. Ισχύει και για το χάρτη του Vinland το συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε ο Φίσερ σε μια από τις μελέτες του για τους χάρτες της Αναγέννησης: «όσο μπορώ να δω, κανείς από αυτούς τους χάρτες δεν έχει μια απολύτως απίθανη εμφάνιση. Αλλά όλοι τους είναι σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό περίεργοι και διαφορετικοί από όλους τους χάρτες που ήταν γνωστοί ως τότε».
O χάρτης του Vinland φυλλάσσεται σε ειδική αίθουσα της βιβλιοθήκης Beinecke στο Νιου Χέιβεν του Κονέκτικατ. Η βιβλιοθήκη, τμήμα του πανεπιστημίου Yale, έχει μια από τις σπουδαιότερες συλλογές σπάνιων χαρτών και χειρόγραφων στον κόσμο. Πριν από τέσσερις δεκαετίες, το Yale είχε πληρώσει ακριβά για να αποκτήσει το χάρτη. Τον θεωρούσε το σημαντικότερο κομμάτι της συλλογής του. Σήμερα οι υπεύθυνοι της βιβλιοθήκης «εύχονται ο χάρτης να είχε εξαφανιστεί», λέει ο Μάικ Χέντσμαν, χημικός στο Πανεπιστήμιο του Μπράνταϊς, που συμμετείχε στις τελευταίες έρευνες για την αυθεντικότητα του χάρτη. «Το ότι κάποιοι ακόμη στριφογυρίζουν γύρω από το χάρτη μετά από 40 χρόνια είναι απίστευτο».
Στις άκρες ο χάρτης είναι τσαλακωμένος και μαυρισμένος. Στο πίσω μέρος μικρά τετράγωνα χάρτινα μπαλώματα προσπαθούν να καλύψουν τα ίχνη που άφησαν πάνω του παράσιτα και ζωύφια. Έχει το μέγεθος μιας ανοιχτής εφημερίδας σχήματος ταμπλόιντ. Η μεμβράνη, κατασκευασμένη από δέρμα νεογέννητου ζώου σύμφωνα με την τεχνική που χρησιμοποιούσαν στο Μεσαίωνα για επίσημα έγγραφα, παραμένει ακόμα και σήμερα ελαστική. Η μελάνη έχει ξεθωριάσει, αλλά το σχέδιο διακρίνεται καθαρά. Ο χάρτης απεικονίζει τον κόσμο περίπου όπως τον φαντάζονταν τον 15ο αιώνα οι Ευρωπαίοι, βασισμένοι σε στοιχεία που συγκέντρωναν από τις εξερευνήσεις.
Στο κέντρο του χάρτη βρίσκεται η Ευρασία, την οποία τότε θεωρούσαν ενιαία έκταση περιτριγυρισμένη από τον ωκεανό. Στο δεξί μέρος φαίνονται διάφορα νησιά, η ανατολική άκρη του του τότε γνωστού κόσμου. Στα αριστερά, δυτικά της Γροιλανδίας, της Ισλανδίας και της Ευρωπαϊκής Οροσειράς, φαίνεται ένα νησί που φέρει την ονομασία Vinland. Το υπόμνημα λέει: «Νήσος του Vinland, ανακαλύφθηκε από κοινού από τους Bjarni και Leif». Λίγο πιο κάτω, αναφέρεται στην επίσκεψη που έκανε στο νησί ο Έρικ ο Κόκκινος, «απεσταλμένος της Αγίας Έδρας και επίσκοπος Γροιλανδίας».
Σύμφωνα με τα σκανδιναυικά έπη του Μεσαίωνα, ένας Ισλανδός έμπορος, ο Bjarni Herzolfsson, πηγαίνοντας προς την Γροιλανδία το 985 μ.Χ., παρασύρθηκε από τον άνεμο και βρέθηκε για πρώτη φορά στη Βόρεια Αμερική. Λίγο αργότερα, ο Leif Ericksson, γιος του Έρικ του Κόκκινου, του κοκκινομάλη ιδρυτή της πρώτης ευρωπαϊκής αποικίας στη Γροιλανδία που σύμφωνα με μία εκδοχή είχε ασπαστεί το χριστιανισμό, αγόρασε το πλοίο του Bjarni και επανέλαβε τη διαδρομή. Ο Leif κατέληξε σε μια πόλη που ονόμασε Vinland.
Ταξίδεψε πράγματι ο Leif στη Βόρεια Αμερική ή το ταξίδι είναι δημιούργημα της φαντασίας των σκανδιναβών τροβαδούρων του μεσαίωνα;
Για πολλές δεκαετίες οι αρχαιολόγοι αναζητούσαν τα ίχνη της Vinland στα παράλια της Νέας Αγγλίας, μεταξύ της Βοστώνης και του Ακρωτηρίου Κoντ. Στα τέλη της δεκαετίας του '50 οι Νορβηγοί αρχαιολόγοι Χέλγκε και Αν Στιν Ίνγκσταντ αποφάσισαν να ψάξουν βορειότερα. Το 1963 ανακάλυψαν στο βορειότερο σημείο του καναδικού νησιού Newfoundland τα ερείπεια μιας πολιτείας που μοιάζει με τις περιγραφές της Vinland. Η αρχιτεκτονική των σπιτιών, των εκκλησιών, των μοναστηριών και η χρήση σιδερένιων εργαλείων οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι Βίκινγκς έζησαν στην περιοχή από το 1000 μΧ ως το 15ο αιώνα και στη συνέχεια εξαφανίστηκαν μυστηριωδώς. Οι αρχαιολόγοι υποθέτουν ότι σκοτώθηκαν από τους Εσκιμώους, ή πέθαναν από ασθένειες και λιμό, ή ότι μετανάστευσαν νοτιότερα. Όποια και να είναι η αιτία της εξαφάνισης, οι ανασκαφές των Ίνγκσταντ το 1963 έδειξαν ότι οι Βίκινγκς ήταν οι πρώτοι Ευρωπαίοι που αποίκησαν τη βόρεια Αμερική.
Αλλά το 1957, όταν το Υale αγόρασε το χάρτη του Vinland, η ιδέα ότι οι Βίκινγκς είχαν αποικήσει την Αμερική πέντε αιώνες πριν tο Χριστόφορο Κολόμβο παρέμενε μια τολμηρή υπόθεση. Εκείνη τη χρονιά ένας αμερικάνος έμπορος σπάνιων βιβλίων ανακάλυψε το χάρτη του Vinland στην Ελβετία μαζί με δύο ακόμη βιβλία, τη «Συγγένεια των Ταρτάρων» και την «Σπέκουλουμ Ιστοριάλε». Τα αγόρασε για 3.500 δολλάρια και τα πήρε μαζί του στο Κονέκτικατ, όπου ένας απόφοιτος του Yale και πάμπλουτος συλλέκτης σπάνιων χειρόγραφων και βιβλίων, ο Πολ Μέλον, τα αγόρασε ανώνυμα για λογαριασμό του πανεπιστημίου δίνοντας 1 εκατομμύριο δολλάρια.
Το Yale θεώρησε το χάρτη σημαντικότερο απόκτημα και από το αντίτυπο της Βίβλου του Γουτεμβέργιου που έχει στην κατοχή του. Τον Οκτώβριο του 1965, την ημέρα του Κολόμβου, εθνική εορτή κατά την οποία οι Αμερικάνοι γιορτάζουν την ανακάλυψη της Αμερικής από το Χριστόφορο Κολόμβο, το Yale κυκλοφόρησε τη μελέτη «Ο χάρτης του Vinland και η Συγγένεια των Ταρτάρων», υποστηρίζοντας ότι ο Κολόμβος δεν ήταν ο πρώτος που διέσχισε τον Ατλαντικό. «Ήταν μια πολύ προκλητική και άχρηστη κίνηση», λέει ο Μάικ Χέντσμαν για την επιλογή της ημερομηνίας δημοσίευσης.
Από την πρώτη στιγμή πολλοί αμφισβήτησαν τη γνησιότητα του χάρτη, ακόμη και μέσα στο Yale. Ένα συνέδριο που διοργάνωσε το Ινστιτούτο Σμιθσόνιαν στην Ουάσιγκτον το 1966 κατέληξε σε έντονη αντιπαράθεση όσων υποστήριζαν τη γνησιότητα του χάρτη και όσων την αμφισβητούσαν. Οι αντιπαραθέσεις για το χάρτη δικαιολογούνται από τη σημασία του, λέει ο διευθυντής Αμερικανικών Σπουδών στο Σμιθσόνιαν, δρ. Ουίλκομπ Ουόσμπορν. «Το γεγονός ότι είναι μια γραφική αναπαράσταση του Νέου Κόσμου, του έχει δώσει τεράστια δύναμη στην επιρροή που ασκεί στην αμερικάνικη φαντασία». Αν ο χάρτης είναι αυθεντικός, είναι η παλαιότερη γνωστή απεικόνιση της Αμερικής. Αν όχι, είναι η ιδιοφυέστερη πλαστογραφία του 20ου αιώνα.
Το περιεχόμενο του χάρτη προξενεί πολλά ερωτηματικά. Κανείς δεν μπορεί να εξηγήσει, για παράδειγμα, γιατί στο χάρτη η Γροιλανδία απεικονίζεται ως νησί, όπως τη γνωρίζουμε σήμερα. Σύμφωνα με με τους ιστορικούς, το 15ο αιώνα οι άνθρωποι δεν είχαν αυτού του είδους τη γεωγραφική γνώση.
Αλλά η διαμάχη αφορά κυρίως στο υλικό από το οποίο είναι φτιαγμένος ο χάρτης. Το 1967 το Yale ανέθεσε στο ερευνητικό ινστιτούτο του Ουόλτερ ΜακΚρόουν τη χημική ανάλυση της μελάνης του χάρτη. Η ανάλυση ήταν καταστροφική για το Yale: ο ΜακΚρόουν βρήκε στη μελάνη ίχνη ανατάση, μιας κρυσταλλικής μορφής του διοξειδίου του τιτανίου που πρωτοχρησιμοποιήθηκε σε χρωστικές ύλες το 1923. Ο ΜακΚρόουν κατέληξε ότι ο χάρτης σχεδιάστηκε τον εικοστό αιώνα, μόλις λίγα χρόνια πριν τον αγοράσει το πανεπιστήμιο.
Η φήμη του Μέλον, ο οποίος είχε στη συλλογή του την πρώτη έκδοση των Σημειώσεων για την Πολιτεία της Βιρτζίνια του Τζέφερσον, με ιδιόχειρο σημείωμα του συγγραφέα, και την έκδοση του 1814 των Ημερολογίων των Λιούις και Κλαρκ, των αμερικανών που επιχείρησαν να ανοίξουν δρόμο από τα ανατολικά παράλια προς τον Ειρηνικό Ωκεανό, βρισκόταν σε κίνδυνο. Η σταδιοδρομία πολλών στο Υale καταστράφηκε.
«Δεν ήταν μόνο μια ακαδημαϊκή άσκηση», λέει ο Τόμας Κάχιλ, φυσικός του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια, ο οποίος αργότερα αμφισβήτησε τα πορίσματα του ΜακΚρόουν. «Το Yale ήταν περήφανο για τη συλλογή χαρτών του, και το αποτέλεσμα ήταν καταστροφικό».
Όμως το Yale δεν ήταν διατεθειμένο να υποχωρήσει. Το 1985, μια νέα ανάλυση με ακτίνες Χ έδειξε ότι το τιτάνιο που υπάρχει στο χάρτη είναι ελάχιστο και ότι ενδέχεται να έχει προσκολληθεί κατά τη διάρκεια των αιώνων που ακολούθησαν τη δημιουργία του. Το 1992, ένα χρόνο μετά το θάνατο του Μέλον, ο Κάχιλ εξέτασε διάφορα μεσαιωνικά χειρόγραφα και ανακάλυψε διοξείδιο του τιτανίου σε πολλά από αυτά. Οι ελπίδες του Yale αναπτερώθηκαν. Το 1996 ξανακυκλοφόρησε το «Xάρτη του Vinland και η Σχέση των Ταρτάρων» προσθέτοντας τα νέα στοιχεία. Αλλά και αυτή η έκδοση δεν κατάφερε να δώσει οριστική απάντηση. Αντίθετα, πολλοί κατηγόρησαν το Yale ότι μεροληπτεί.
Τον περασμένο Ιούλιο δημοσιεύτηκαν δύο μελέτες που κατέληξαν σε διαφορετικά συμπεράσματα. Η μία, στο περιοδικό Radiocarbon, ανέλυσε τη μεμβράνη του χάρτη. Η άλλη, στο περιοδικό Analytical Chemistry, ανέλυσε τη μελάνη. Η επιστημονική ομάδα με επικεφαλής τον Γκάρμαν Χάρτμποτλ, ερευνητή στο Εθνικό Εργαστήριο Brookhaven του Άπτον της Νέας Υόρκης, ανέλυσε τη μεμβράνη χρησιμοποιώντας μια μέθοδο χρονολόγησης με βάση τον άνθρακα. Ο Χάρτμπολ βρήκε ότι η μεμβράνη δημιουργήθηκε το 1423, με πιθανή απόκλιση 11 χρόνια προς τα πάνω ή προς τα κάτω. Ο χάρτης είναι αυθεντικός, βιάστηκαν να συμπεράνουν όσοι θέλουν να πιστεύουν στη γνησιότητά του, μεταξύ των οποίων το Yale.
Οι χημικοί Ρόμπιν Κλαρκ και Κάτριν Μπράουν του University College του Λονδίνου έχουν διαφορετική άποψη. Το Μεσαίωνα οι Ευρωπαίοι παρασκεύαζαν την πιο ανθεκτική μελάνη της ιστορίας, αναμειγνύοντας άλας σιδήρου με μείγμα γαλλικού οξέως και χρωστικής ουσίας σε νερό. Όπως συνηθίζεται σε πολλά μεσαιωνικά έγγραφα, οι γραμμές του χάρτη του Vinland είναι μαύρες στο κέντρο και κιτρινίζουν στα άκρα.
Αλλά η χημική ανάλυση που έκαναν οι Κλαρκ και Μπράουν με τη μέθοδο φασματοσκόπησης Ρέιμαν, η οποία αποκαλύπτει τη χημική σύσταση ενός υλικού από το πώς αυτό διαχέει τις ακτίνες του φωτός, έδειξε ότι η μελάνη δεν περιέχει ίχνος σιδήρου. Όποιος σχεδίασε το χάρτη δεν χρησιμοποίησε τη μελάνη που χρησιμοποιούσαν στο Μεσαίωνα, είπαν οι Κλαρκ και Μπράουν.
Μέχρι στιγμής τα συμπεράσματα του Χάρτμποτλ στο Radiocarbon δεν έχουν αμφισβητηθεί. Η μεμβράνη του χάρτη χρονολογείται πράγματι από το 15ο αιώνα. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι ο ίδιος ο χάρτης είναι αυθεντικός. Κάποιος θα μπορούσε να σχεδιάσει το χάρτη τον 20ο αιώνα πάνω σε μεμβράνη του 15ου. Οι Κλαρκ και Μπράουν συμπεραίνουν ότι αυτή είναι μάλλον η αλήθεια. Διατυπώνουν μάλιστα την υπόθεση ότι ο σχεδιαστής έκανε διπλή δουλειά: πρώτα σχεδίασε τις γραμμές με κίτρινη μελάνη, και στη συνέχεια πέρασε από πάνω μαύρη μελάνη, για να δώσει την εντύπωση ότι ο χάρτης είναι παλιός.
Μπορεί αυτή η υπόθεση να εξηγήσει το μυστήριο του χάρτη του Vinland; Ο Τόμας Κάχιλ λέει ότι οι Κλαρκ και Μπράουν «βγάζουν πολλά συμπεράσματα από ένα πολύ περιορισμένο σύνολο στοιχείων». Και επιπλέον, «δεν υπάρχει παράδειγμα πλαστογράφου που προσπάθησε να χρησιμοποιήσει δύο μελάνια».
Ή μήπως υπάρχει;
Μια νορβηγίδα ιστορικός που ζει στην Καλιφόρνια έβαλε σκοπό της ζωής της να λύσει το μυστήριο. Η Κίρστεν Σίβερ εργάζεται ως ανεξάρτητη ιστορικός στο Πάλο Άλτο της Καλιφόρνια. Έχει εκδόσει ένα βιβλίο για την ανακάλυψη της Αμερικής από τους Βίκινγκς, το οποίο δέχτηκε καλές κριτικές, και ετοιμάζεται να εκδόσει ένα νέο βιβλίο για ένα Γερμανό ισουίτη ιερέα που έζησε στον 20ο αιώνα. O ιερέας ονομαζόταν Γιόζεφ Φίσερ. Η Σίβερ πιστεύει ότι αυτός σχεδίασε το χάρτη του Vinland.
Ο Φίσερ είχε περάσει τη ζωή του μελετώντας ιστορία. Το 1902 εξέδωσε μια μελέτη στην οποία υποστήριζε με πάθος ότι οι Βίκινγκς είχαν φτάσει στην Αμερική πολύ νωρίτερα από το Χριστόφορο Κολόμβο, χωρίς να μπορεί να το αποδείξει. Ήταν επίσης συλλέκτης παλαιών χαρτών. Ανακάλυψε τον πρώτο χάρτη στην ιστορία, στον οποίο αναφέρεται η ονομασία Αμερική. Ο χάρτης του Martin Waldseemuller εκδόθηκε το 1507 και περιγράφει το ταξίδι του Αμέρικο Βεσπούτσι. Ο Φίσερ πίστευε ότι κάπου θα υπήρχε και ένας χάρτης που να αναπαριστά το ταξίδι των Βίκινγκς. Επιπλέον, ο Φίσερ είχε μελετήσει την πλαστογραφία χαρτών. Μελέτησε επιμελώς κάποιους παγκόσμιους χάρτες της Αναγέννησης, που πίστευε ότι ήταν πλαστοί, χωρίς όμως να καταφέρει να το αποδείξει.
Ο Φίσερ έζησε στην Αυστρία το μεσοπόλεμο. Γνώρισε την άνοδο του ναζισμού στην Ευρώπη και ήταν μάρτυρας των διώξεων που υπέστησαν οι Ισουίτες από τους Ναζί. Οι Ναζί χρησιμοποιούσαν τη θεωρία της ανακάλυψης της Αμερικής από τους Βίκινγκς για να προπαγανδίσουν την ιδέα της ανωτερότητας της Αρίας φυλής και να νομιμοποιήσουν τις υπερατλαντικές βλέψεις του Τρίτου Ράιχ. Αν αποδεικνυόταν ότι οι Άριοι Βίκινγκς είχαν πρώτοι κατακτήσει τη Βόρεια Αμερική, το Τρίτο Ράιχ θα ισχυριζόταν ότι είχε το ιστορικό δικαίωμα να επεκτείνει την αυτοκρατορία του στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Στα τέλη της δεκαετίας του '30, πολλές απομιμήσεις σκανδιναβικής λαϊκής τέχνης κυκλοφορούσαν στη ναζιστική αυτοκρατορία.
Αλλά η ανακάλυψη της Αμερικής από τους καθολικούς Βίκινγκς χρησίμευε επίσης στη θρησκευτική προπαγάνδα των Ισουιτών. Οι Ισουίτες έδιναν μεγάλη σημασία στην εκπαίδευση και στόχευαν στην εξάπλωση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας με τη διδασκαλία. Με περισσότερα από 500 κολλέγια το 1640, ηγήθηκαν της εκπαίδευσης στην Ευρώπη και είχαν καταφέρει να επανακτήσουν πολλές περιοχές που κατά τη Μεταρρύθμιση είχαν περιέλθει στον Προτεσταντισμό. Αν υπήρχε ένας χάρτης που να αποδεικνύει ότι η ανακάλυψη της Αμερικής ήταν έργο των καθολικών Βίκινγκς, οι Ισουίτες θα είχαν ένα επιχείρημα να αντιτάξουν στο Τρίτο Ράιχ, που επιδίωκε την εξαφάνισή τους.
Το 1938 οι Ναζί έκλεισαν το ισουήτικο κολλέγιο Stella Matutina στο Feldkirch της Αυστρίας, στο οποίο παλαιότερα είχε διδάξει ο Φίσερ και τελευταία ζούσε ως συνταξιούχος. Ο Φίσερ αναγκάστηκε να μετακομίσει την επόμενη χρονιά στο Μόναχο. Εκεί, λέει η Σίβερ, πρέπει να συνέλαβε και να πραγματοποίησε την ιδέα να σχεδιάσει το χάρτη του Vinland. Θα ήταν μια σιωπηλή διαμαρτυρία στο ναζιστικό καθεστώς που θα ανάγκαζε το Τρίτο Ράιχ να παραδεχτεί τη δύναμη του καθολικισμού: αν οι Βίκινγκς ανακάλυψαν πρώτοι την Αμερική, τότε όχι μόνο οι Ναζί θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν την ανακάλυψη ως δικαιολογία για τις επεκτατικές βλέψεις τους, αλλά θα έπρεπε και να σταματήσουν να διώκουν τους καθολικούς. Αν οι υποθέσεις της Σίβερ είναι σωστές, ο Γιόζεφ Φίσερ σχεδίασε το χάρτη του Vinland στο Μόναχο, λίγα χρόνια πριν πεθάνει το 1944.
Πώς όμως εξηγείται ότι η μεμβράνη του χάρτη χρονολογείται από το 15ο αιώνα; Το 1965 ο Πολ Μέλον αγόρασε για λογαριασμό του Υale εκτός από το χάρτη του Vinland και άλλα δύο βιβλία, τη Σχέση των Ταρτάρων και το Σπέκουλουμ Ιστοριάλε. Τα βιβλία αυτά φυλάσσονται επίσης στη βιβλιοθήκη του Yale. Όμως από το Σπέκουλουμ Ιστοριάλε λείπει ο τελευταίος τόμος.
Η Σίβερ ανακάλυψε ότι τα δύο βιβλία φυλάσσονταν στη βιβλιοθήκη του κάστρου του Mikulov στο Brno της Ελβετίας. Αυτή τη βιβλιοθήκη επισκεπτόταν συχνά ο Φίσερ. Όταν η βιβλιοθήκη πωλήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του ’30, ο Φίσερ απέκτησε μια δεμένη έκδοση που περιείχε και τα δύο βιβλία. Αν η Σίβερ έχει δίκιο, ο Φίσερ πρέπει να αφαίρεσε φύλλα από το τελευταίο μέρος του Σπέκουλουμ Ιστοριάλε και να τα χρησιμοποίησε για να σχεδιάσει πάνω τους το χάρτη του Vinland.
Είναι πράγματι ο πατέρας Φίσερ ο ιδιοφυής πλαστογράφος του χάρτη; Η υπόθεση της Σίβερ είναι καλά τεκμηριωμένη. Μέχρι όμως να βελτιωθούν οι τεχνικές ανάλυσης της μελάνης που θα επιτρέψουν να γνωρίζουμε την ακριβή χρονολογία της, το ερωτηματικό θα παραμένει.
O χάρτης του Vinland προς το παρόν παραμένει μυστήριο, όπως οι χάρτες της Αναγέννησης που ο Φίσερ προσπάθησε ανεπιτυχώς να αποδείξει ότι είναι πλαστοί. Ισχύει και για το χάρτη του Vinland το συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε ο Φίσερ σε μια από τις μελέτες του για τους χάρτες της Αναγέννησης: «όσο μπορώ να δω, κανείς από αυτούς τους χάρτες δεν έχει μια απολύτως απίθανη εμφάνιση. Αλλά όλοι τους είναι σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό περίεργοι και διαφορετικοί από όλους τους χάρτες που ήταν γνωστοί ως τότε».
