[Εψιλον, 16/11/03]
Πριν μερικά χρόνια, το πάρκο δίπλα στο Κοινοβούλιο των Τιράνων ήταν γνωστό για την εγκατάλειψή του στο έλεος του χρόνου και τα νερά της βροχής, που το μετέτρεπαν σε λασπότοπο σε κάθε μπόρα, και για τα φθηνά εσώρουχα που κρεμούσαν οι μικροπωλητές ανάμεσα στα δέντρα. Όχι πια. Τώρα το πάρκο έχει ευδιάκριτους δρόμους, παρτέρια με φρεσκοφυτεμένο γκαζόν, παγκάκια, και συντριβάνι που λειτουργεί. Τα εσώρουχα ανήκουν στο παρελθόν.
Η μεταμόρφωση του πάρκου είναι ένα από τα έργα που έχουν χαρίσει στο Δημάρχο Τιράνων Έντι Ράμα το χαρακτηρισμό «φαινόμενο», σελίδες επί σελίδων στα διεθνή μέσα ενημέρωσης, το βραβείο Εξάλειψης Φτώχειας για το 2002 από τα χέρια του Κόφι Ανάν, και μια πανηγυρική επανεκλογή τον περασμένο μήνα με ποσοστό 58,49 τοις εκατό.
Πριν ασχοληθεί με την τοπική αυτοδιοίκηση, ο Εντι Ράμα ασχολούταν με τη ζωγραφική, με έδρα κυρίως το Παρίσι. Σήμερα, 38 ετών, ως δήμαρχος Τιράνων, έχει βαλθεί να εκσυγχρονίσει μια από τις φτωχότερες πρωτεύουσες της Ευρώπης. «Τα Τίρανα δεν θα γίνουν ποτέ Παρίσι ή Ρώμη, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να το προσπαθούμε», λέει στο Ε μετά από μια πρόσφατη ομιλία του στο Χάρβαρντ, όπου βρέθηκε προσκεκλημένος του Προγράμματος Κόκκαλη.
Ανάμεσα στο κοινό βρίσκεται ένας άλλος γνωστός πρώην δήμαρχος από τη νότια Ευρώπη, ο Δημήτρης Αβραμόπουλος, που, μετά τη λήξη της θητείας του στο Δήμο Αθηναίων, βρέθηκε στο Χάρβαρντ ως ερευνητής του Ινστιτούτου Πολιτικής. Η παρουσία του δεν ήταν τυχαία. Ο Έντι Ράμα θεωρεί το Δημήτρη Αβραμόπουλο εμπνευστή και σύμβουλο. «Το όνειρό μου ήταν να κάνω σε μικρότερη κλίμακα στα Τίρανα ό,τι έκανε σε μεγαλύτερη κλίμακα ο Αβραμόπουλος στην Αθήνα», λέει.
Για παράδειγμα, τη δημιουργία δημοτικής αστυνομίας. «Όταν επισκέφτηκα την Αθήνα», λέει, «ρώτησα το δήμαρχο πώς κατάφερε να δημιουργήσει δημοτική αστυνομία. Μου είπε ότι ‘απλώς την εμφάνισε’. Ότι είχε κάνει πολλές συζητήσεις και ότι όλοι του έλεγαν ‘ναι’ στα χαρτιά, αλλά στην πράξη ήταν αρνητικοί. Έτσι, απλώς την εμφάνισε. Επέστρεψα στα Τίρανα κι έκανα το ίδιο. Ετοιμάσαμε στολές για 30 άτομα και κάναμε την τελετή. Σοκαρίστηκαν όλοι, αλλά στη συνέχεια με υποστήριξαν».
«Χαίρομαι που αυτού του είδους οι δράσεις υιοθετούνται και σε άλλες χώρες», λέει στο Ε ο Δημήτρης Αβραμόπουλος. «Όπου δεν μπορεί να προέλθει αποτέλεσμα από συνεννόηση, τότε στο όνομα του κοινού καλού, πρέπει να επιβάλλουμε τις αποφάσεις μας αγωνιστικά». Και δεν φείδεται επαίνων για τον Ράμα: «συνδυάζει ακεραιότητα, ευαισθησία, περηφάνεια και οραματισμούς. Ανήκει στη νέα γενιά πολιτικών της Ευρώπης που φιλοδοξούν να φέρουν περισσότερο πολιτισμό στην πολιτική».
Στην κυκλική αίθουσα της Σχολής Διακυβέρνησης Κένεντι, ο Έντι Ράμα σκύβει ελαφρά, ακουμπά στο βάθρο, και κοιτάζει την οθόνη προβολής, όπου εναλλάσσονται φωτογραφίες από τα Τίρανα, πριν και μετά: το δημαρχιακό μέγαρο εγκαταλελειμμένο, και στη συνέχεια ανακαινισμένο και αναβαθμισμένο με αίθουσα ηλεκτρονικών υπολογιστών . τα αυθαίρετα στον ποταμό Λάνα, και μετά οι κατεδαφίσεις και οι χώροι πρασίνου στις όχθες του ποταμού . το πάρκο του Κοινοβουλίου με τα εσώρουχα και χωρίς τα εσώρουχα . το ανακαινισμένο Πανεπιστήμιο . τα πρώην γραφεία του Κομμουνιστικού Κόμματος που τώρα είναι ξενοδοχείο για κοσμικούς και επιχειρηματίες.
Μιλάει αργά, με παύσεις, σαν να σκέφτεται τη συνέχεια του λόγου του, και συνοδεύει τις φράσεις του με αδρές χειρονομίες. Η φωνή του βαριά, βραχνή. Η ματιά του άλλοτε έντονη, απαιτητική, και άλλοτε αφηρημένη, εσωστρεφής, σαν να παρακολουθεί τις σκέψεις του να σχηματοποιούνται σε προτάσεις.
Φορά κοστούμι, αλλά δεν μοιάζει με κανέναν από όσους βρίσκονται στην αίθουσα. Είναι ψηλότερος από 2 μέτρα και ογκώδης. Κοντοκουρεμένος, με αρχή φαλάκρας στο μέτωπο, και γένεια τριών ημερών. Φορά μαύρο παντελόνι, πεντάκουμπο ημίπαλτο σακάκι με κουμπωμένα τα τέσσερα κουμπιά, μαύρο πουκάμισο και γραββάτα με ασπρόμαυρο λαχούρι. Περισσότερο σταρ του Χόλιγουντ παρά πολιτικός. «Δεν είμαι πραγματικός πολιτικός», λέει. «Οι νέοι έρχονται κοντά μου γιατί τους αρέσει ο τρόπος που μιλάω, ο τρόπος που ντύνομαι. Η εμφάνισή μου δεν είναι και τόσο πολιτικά ορθή».
Σχεδιάζει ο ίδιος τα ρούχα του, διότι δυσκολεύεται να βρει το μέγεθός του και, κυρίως, διότι θεωρεί την εμφάνιση κατεξοχήν μέσο ατομικής έκφρασης. «Πάντα είχα μανία με την ατομικότητα», λέει. «Όταν ήμουν στο σχολείο, είχαμε κομουνιστικό καθεστώς και δεν μας επιτρεπόταν να έχουμε μακριά μαλλιά ή γενειάδα. Οι μικρές υπερβάσεις στο ντύσιμο σήμαιναν πολιτική αντίθεση».
Το πρώτο που ο Ράμα άλλαξε στο Δημαρχιακό μέγαρο, πριν ακόμη τοποθετήσει νέους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και ανακαινίσει τις αίθουσες υποδοχής, ήταν να τοποθετήσει σε θέσεις ευθύνης γυναίκες. Οι δύο αντιδήμαρχοι και τέσσερις από τους πέντε γενικούς διευθυντές είναι γένους θηλυκού, γεγονός πρωτόγνωρο για την Αλβανία, αν όχι για όλη την περιοχή των Βαλκανίων. «Όλες τους μιλούν ξένες γλώσσες, ξέρουν πώς να επικοινωνούν και κυρίως εργάζονται περισσότερο από το επίσημο οκτάωρο», λέει ο Ράμα.
Έξω από το δημαρχιακό μέγαρο, πρώτος στόχος ήταν να διώξει τη μιζέρια. Όπλο του, το χρώμα. Εξωτερικοί τοίχοι, λεπτομέρειες και διακοσμητικά στοιχεία των δημόσιων κτιρίων βάφτηκαν σε έντονο κόκκινο, κίτρινο, πράσινο, μπλε. Η πόλη μοιάζει εμπνευσμένη από πίνακα του Μοντριάν.
«Κάποια χρώματα μπορούν μερικές φορές να αλλάξουν τελείως ένα κτίριο. Στα Τίρανα έχουμε πολλά φριχτά κτίρια της νεότερης εποχής. Αυτά τα κτίρια μπορούν να σωθούν μόνο αν χρωματιστούν», λέει.
Και προτείνει τη μέθοδό του στους Αθηναίους: «Στην Αθήνα έχετε το ίδιο πρόβλημα με πολλά νεότερα κτίρια. Πολλοί χώροι θα μπορούσαν να αποκτήσουν χρώμα. Βέβαια η Αθήνα έχει περισσότερο φως από τα Τίρανα, ίσως και να κάνω λάθος».
Δεύτερος στόχος του ήταν να δημιουργήσει χώρους πρασίνου και να επιβάλει την τάξη. Κατεδάφισε περισσότερα από 90 αυθαίρετα κτίρια που είχαν κτιστεί την τελευταία δεκαετία κατά μήκος του ποταμού Λάνα. «Οι επιχειρήσεις αυτές ήταν εκεί χωρίς να πληρώνουν νοίκι ή φόρους. Έβγαλαν πολλά λεφτά. Τις αναγκάσαμε να συνταχθούν με το νόμο ώστε να συμμετέχουν στα έσοδα του δήμου», λέει. Σε όλα τα Τίρανα φυτεύτηκαν 1.800 δέντρα και δημιουργήθηκαν περίπου 100.000 τετραγωνικά μέτρα πρασίνου και πάρκων.
Οι διαφωνίες και οι αντιδράσεις δεν λείπουν.
Ο δήμαρχος κατηγορείται ότι αμελεί τις συνοικίες έξω από το κέντρο της πόλης, ότι κάνει έργα βιτρίνας και όχι υποδομής, και ότι επιβάλλει τη δική του αισθητική, χωρίς να σέβεται την ιστορία της πόλης.
Για τα έργα βιτρίνας και την ιδιαίτερη προσοχή που δίνει στο κέντρο της πόλης, ο Ράμα απαντά ότι «από κάπου πρέπει να αρχίσει» και αναγνωρίζει ότι «μένουν πολλά να γίνουν» –αποκομιδή σκουπιδιών και αποχέτευση είναι δύο μόνο από τα βασικά.
Σημασία, λέει, έχει η ποιότητα των έργων και να προχωρά κανείς προσεκτικά. «Δεν μπορούμε να αλλάξουμε όλη την πόλη σε πέντε ή δέκα χρόνια, αλλά είναι σημαντικό ο κόσμος να μπορεί να βλέπει την αλλαγή», λέει. «Προτιμώ να γίνονται μικρές και άρτιες παρεμβάσεις καθημερινά, παρά μεγάλης κλίμακας αλλαγές που είναι πρόχειρες. Πολλές μικρές ποιοτικές αλλαγές κάνουν μια μεγάλη αλλαγή».
Αυτό είναι το μάθημα που κράτησε από την ιστορία. «Πάντα στην Αλβανία είχαμε μεγάλα σχέδια: τις πυραμίδες του κομμουνιστικού καθεστώτος, τις οικονομικές πυραμίδες. Όλα αυτά γκρεμίστηκαν διότι ήταν μεγάλα όνειρα, όνειρα του ανέφικτου. Είναι πολύ επικίνδυνο μια μικρή χώρα να έχει μεγάλα όνειρα. Εμείς έχουμε μεγάλη θέληση, αλλά όχι μεγάλα σχέδια. Άλλωστε τα οικονομικά μας δεν μας το επιτρέπουν».
Σε ζητήματα αισθητικής ο Έντι Ράμα είναι κάθετος.
«Αντιλαμβάνομαι την εκλογή μου ως εξουσιοδότηση να εφαρμόσω το πρόγραμμά μου. Δεν μπορείς να συζητήσεις για τα χρώματα, είναι κάτι στο οποίο δεν μπορούν να συμφωνήσουν όλοι. Έπειτα, τα χρώματα είναι θέμα επιλογής, όχι συμφωνίας. Τρίτο, τα χρώματα είναι κάτι με το οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να ζουν. Και τέταρτο, τα χρώματα μπορούν να αλλάξουν εύκολα».
Συνεχίζει: «Δεν αληθεύει πως κάθε τι παλιό πρέπει να διατηρηθεί. Κάθε γενιά έχει δικαίωμα να ονειρεύεται τη δική της πόλη. Δεν μπορούμε να κάνουμε τους πάντες ευτυχισμένους. Έπρεπε να αποφασίσουμε να γκρεμίσουμε, αλλά πάντοτε με προσοχή».
Με δεδομένη τη μαζική μετανάστευση των Αλβανών προς αναζήτηση εργασίας και καλύτερης ζωής, η δημιουργία μιας πόλης θελκτικής και βιώσιμης αποκτά μια επιπλέον σημασία, είναι ένα παράδειγμα ότι επιτέλους κάτι αλλάζει. «Το ερώτημα για μας ήταν βασανιστικό», λέει ο Ράμα. «Θα αποκτήσουμε μια πόλη από την οποία δεν θα μπαίνουμε σε πειρασμό κάθε λεπτό να φύγουμε; Δείξαμε ότι η πόλη μπορεί να αλλάξει, δείξαμε μόνο ένα ίχνος αυτού που η πόλη μπορεί να γίνει στο μέλλον».
Τον ρωτώ αν θέλει να πει κάτι στους συμπατριώτες του που ζουν στην Ελλάδα. Αρνείται, αλλά λέει ότι έχει να πει κάτι στους Έλληνες: «Πρέπει να μην ξεχνούν ότι στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οι Αλβανοί προσφέρθηκαν με μεγάλη προθυμία να τους βοηθήσουν, όπως κάθε καλός γείτονας θα έκανε. Δεν πρέπει να το ξεχνούν. Γιατί νομίζω ότι υπάρχει ένα κλίμα ρατσισμού στην Ελλάδα προς τους Αλβανούς, και είναι ντροπή. Δε λέω ότι ο ρατσισμός κυριαρχεί, διότι πολλοί Έλληνες δεν συμφωνούν μ’αυτή την κτηνώδη συμπεριφορά. Αλλά αυτό που περνάνε οι Αλβανοί είναι ντροπή για μια χώρα που εκπροσωπείται σε ένα από τα κίτρινα αστέρια της μπλε σημαίας της Ευρώπης. Φυσικά πολλοί Αλβανοί δεν συμπεριφέρθηκαν σωστά, αλλά αυτό δεν πρέπει να το γενικεύσουμε και να δούμε όλους τους Αλβανούς σαν εγκληματίες ή πολίτες δεύτερης κατηγορίας».
Η πλειοψηφία των κατοίκων Τιράνων αγκάλιασε το Δήμαρχό της και τον επανεξέλεξε πανηγυρικά στις δημοτικές εκλογές τον περασμένο Οκτώβριο. Σε μια πόλη περίπου 600 χιλιάδων, όπου οι διακοπές ηλεκτρικού και νερού είναι στην ημερήσια διάταξη παρά την αναμενόμενη αύξηση του ΑΕΠ κατά 7 τοις εκατό αυτό το χρόνο, όπου η διαφθορά κυριαρχεί στη δημόσια ζωή και και οι ανισότητες είναι τεράστιες, η επανεκλογή του Ράμα είναι προσωπική επιτυχία.
Αλλά οι πολιτικές κόντρες καλά κρατούν. Τα αποτελέσματα των εκλογών δεν αναγνώρισε ο Σαλί Μπερίσα, ο πάλαι ποτέ πρόεδρος της χώρας και τώρα ηγέτης της αντιπολίτευσης. Οι σχέσεις των δύο ανδρών κρατούν από παλιά.
Το 1997, όταν η Αλβανία παρέλυε κάτω από το βάρος του σκανδάλου των οικονομικών πυραμίδων και ο τότε πρόεδρος Μπερίσα κατηγορούταν για νοθεία στις εκλογές, ο Ράμα παρενέβη για να ζητήσει συνομιλίες μεταξύ κυβέρνησης και αντιπολίτευσης.
Ένα βράδυ, του επιτέθηκαν τρεις κουκουλοφόροι.
«Δέχτηκα ένα δώρο από τον κ. Σαλί Μπερίσα», θα πει αργότερα ο ίδιος. «Αποφάσισε να με στείλει στον Παράδεισο πριν το αποφασίσει ο Θεός κι έστειλε να με περιμένουν στην είσοδο του σπιτιού μου μες στο σκοτάδι κάποιοι με μεταλικούς σωλήνες και όλα τα εργαλεία που χρειάζονται για να στείλεις κάποιον στον Παράδεισο».
Αντί για τον Παράδεισο, ο Ράμα μπήκε στο νοσοκομείο όπου έμεινε πολλούς μήνες. Όταν βγήκε, έφυγε από τα Τίρανα και εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, όπου ασχολήθηκε αποκλειστικά με τη ζωγραφική. Είπε ότι δεν θα επιστρέψει ποτέ στα Τίρανα.
Ένα χρόνο μετά, προσγειωνόταν στο αεροδρόμιο των Τιράνων για να παραστεί στην κηδεία του πατέρα του, γλύπτη και σημαίνοντος προσώπου στην αλβανική κοινωνία.
Την επομένη θα ορκιζόταν η νέα κυβέρνηση του Φάτος Νάνο. Το απόγευμα της κηδείας, σε ένα από τα συλληπητήρια τηλεφωνήματα, ο Ράμα αναγνώρισε στην άλλη άκρη της γραμμής τη φωνή του νέου πρωθυπουργού.
«Κύριε υπουργέ Πολιτισμού», του είπε η φωνή, «θα μείνετε ή θα φύγετε»;
Ο Ράμα έπιασε το υπονοούμενο, δέχτηκε το υπουργείο και έμεινε.
«Μερικές φορές αναρωτιέμαι: τι έκανα, τι έκανα;», λέει.
Η θητεία του στην πολιτική δεν έχει αλλάξει μόνο τα Τίρανα, έχει αλλάξει και τον ίδιο. «Υπάρχει μια μόνιμη ένταση ανάμεσα στην ηθική σου και στις πράξεις σου», λέει. «Χρειάζεται να κάνεις συμβιβασμούς, για παράδειγμα να βρίσκεις τρόπους να μην λες ψέμματα, χωρίς όμως να λες και την αλήθεια. Αυτό είναι πολύ επικίνδυνο, μπορεί να σε αλλάξει τελείως. Μετά από διόμισι χρόνια δεν είμαι το ίδιο πρόσωπο, είμαι πια πολύ περισσότερο πολιτικός από ό,τι πριν. Αυτό είναι καλό για τη δουλειά μου, αλλά κακό σε προσωπικό επίπεδο».
Αλλά, στην πραγματικότητα, δεν μετανιώνει που έμεινε. «Ποιος υπουργός Πολιτισμού μπορεί να καυχηθεί ότι εγκαινίασε τον πρώτο εμπορικό κινηματογράφο με ταινίες του Χόλιγουντ εν έτει 2000;», ρωτάει. «Στο Παρίσι τι άλλο να κάνεις; Από εκεί έχει ήδη περάσει ένας Ναπολέων. Στα Τίρανα έχεις ακόμα πολλά περιθώρια δράσης».
