[Εψιλον]
Ένα μεσημέρι στα μέσα Απριλίου, στο διαμέρισμα του Ελληνοαμερικανού ζωγράφου Φίλιππου Τσιάρα στη Νέα Υόρκη, δίπλα στην είσοδο της γέφυρας Μπρούκλιν, ο Φίλιππος και ο Τούρκος ζωγράφος Μπέντρι Μπάικαμ τελειώνουν ένα γρήγορο γεύμα και ετοιμάζονται να ανέβουν στο στούντιο. Θα ζωγραφίσουν από κοινού δύο πίνακες, που, μαζί με άλλα σαράντα έργα τους, θα εκτεθούν σε κοινή έκθεση στην Τεχνόπολη στο Γκάζι και αργότερα στην Κωνσταντινούπολη. Θέλουν να δείξουν ότι, παρά τα όσα Ελληνες και Τούρκοι έχουν διδαχτεί, μπορούν να δημιουργούν μαζί.
«Πρέπει να ξεπεράσουμε τα ανακλαστικά που έχουμε μάθει να έχουμε ο ένας για τον άλλο», λέει ο Μπέντρι. «Με τη λογική και την ανθρωπιά μας, πρέπει να σφίξουμε τα χέρια και να φτάσουμε σε μια νέα συνείδηση. Χωρίς να κοιτάμε συνέχεια πίσω, χωρίς επιτέλους να σκοτώνουμε συμβολικά ο ένας τον άλλο, πρέπει τώρα να κοιτάξουμε το μέλλον».
«Οι Τούρκοι έχουν πολλές ομοιότητες με τους Έλληνες», λέει ο Φίλιππος, που είχε την ιδέα της έκθεσης πριν δύο χρόνια. «Έχουμε τόσες κοινές λέξεις, τόσες ομοιότητες στο φαγητό, και γενικότερα στη ζωή, που είμαστε ‘ούνα φάτσα ούνα ράτσα’, πολύ περισσότερο από ό,τι με τους Ιταλούς».
Στην πορεία της προσωπικής τους σχέσης, το Φίλιππο και το Μπέντρι ενώνει η κοινή εμπειρία της ζωής στην Αμερική (ο Φίλιππος γεννήθηκε στο Νιου Χάμσαϊρ και ζει στη Νέα Υόρκη, ο Μπέντρι σπούδασε για χρόνια στο Σαν Φρανσίσκο πριν γυρίσει στην Κωνσταντινούπολη). Τους ενώνει επίσης η ταυτότητα ενός φιλελεύθερου κοσμοπολιτισμού, που δεν αρνείται τα εθνικά χαρακτηριστικά, αλλά δεν τα αφήνει να κυριαρχήσουν. Και, το σημαντικότερο για την καλλιτεχνική δημιουργία, τους ενώνουν μια κοινή αντίληψη για την τέχνη και μια κοινή τεχνική ζωγραφικής: ο ζωγράφος δημιουργεί αυτόματα ακολουθώντας το ασυνείδητο, όχι τους κώδικες της αναπαράστασης.
Ετσι, για τους πίνακες της ελληνοτουρκικής φιλίας, δεν υπάρχει σχέδιο, μόνο ένας τίτλος: άλογα για την ειρήνη. «Το άλογο δεν έχει πολιτική τακτική», λέει ο Φίλιππος. «Απ’όλα τα ζώα, είναι το πιο μυώδες και το πιο ευγενές». «Κι έχει επίσης αναπτυγμένο ένστικτο και είναι γοητευτικό», λέει ο Μπέντρι. «Βρίσκεται πλάι στον άνθρωπο, χωρίς να είναι κατοικίδιο. Πολύ ανεξάρτητο, αλλά με μπέσα».
Η μπέσα είναι το στοιχείο που επιτρέπει στη συνεργασία να προχωρήσει και να ολοκληρωθεί, παρά τις διαφορές των ορίων που κρύβει η ανεξαρτησία. Όρια όχι πια εθνικά, αλλά προσωπικά και καλλιτεχνικά. «Όταν δουλεύεις με κάποιον, είναι ψυχολογικός πόλεμος», λέει ο Φίλιππος, καθώς ετοιμάζεται να ανέβει στο στούντιο. «Η μεγαλύτερη δυσκολία είναι ότι κάποιος άλλος μπαίνει στο χώρο σου. Είναι ζωώδες, έχει να κάνει με το ένστικτο της κτητικότητας. Πολλοί καλλιτέχνες ούτε καν θα άντεχαν την ιδέα να συνεργαστούν».
Στον τοίχο στο στούντιο κρέμεται ο λευκός καμβάς. Τριγύρω στοιβαγμένοι πίνακες, τελειωμένα και μισοτελειωμένα έργα και προσχέδια. Ο Φίλιππος τοποθετεί σ’ένα πάγκο τα πινέλα, δύο από κάθε μέγεθος, ο Μπέντρι περιεργάζεται τα μολύβια, τα μπουκάλια με τα ακρυλικά χρώματα, και τα σωληνάρια με τις λαδομπογιές.
«Λάδι», λέει. «Έχω να ζωγραφίσω με λάδι 20 χρόνια».
«Μυρίζει ωραία», λέει ο Φίλιππος.
Πηγαινοέρχονται με νευρικότητα, θα έλεγες με τρακ, ώσπου κάποια στιγμή αποφασίζουν να ξεκινήσουν.
Ο Φίλιππος γεμίζει τον καμβά με κόκκινα σημάδια. Ο Μπέντρι βουτά το πινέλο σε μπλε και με γρήγορες πινελιές σχεδιάζει το περίγραμμα ενός αλόγου. Ο Φίλιππος σχεδιάζει ένα ακόμη άλογο και ο Μπέντρι βάφει κόκκινο το πηγούνι του.
Για λίγο, ακούγεται μόνο ο ήχος από τη νευρική επαφή των πινέλων στον καμβά. Από το παράθυρο φαίνονται τα φώτα των αυτοκινήτων καθώς μπαίνουν στο Μανχάταν από τη γέφυρα Μπρούκλιν. Έχει σουρουπώσει.
Ο Μπέντρι ψεκάζει νερό στον καμβά, τα χρώματα κυλούν στη ζελατίνα που καλύπτει το πάτωμα.
«Μπέντρι, τώρα πρέπει να σε τιμωρήσουμε», λέει ο Φίλιππος και χαμογελά.
Κι άλλα άλογα έχουν εμφανιστεί, το φόντο έχει αρχίσει να γεμίζει. Ο Μπέντρι ξαναψεκάζει με νερό, τα χρώματα κυλούν και πάλι.
Ο Φίλιππος αγριοκοιτάζει. «Τι λες, να αφήσουμε κενά στον πίνακα;», ρωτά. «Θέλω να ελαφρώσω λίγο το μαύρο, έχουμε πολύ σκούρο».
«Προχώρα», λέει ο Μπέντρι. «Όπως είπε ο Πικάσσο, δεν πρέπει να φοβόμαστε να καταστρέφουμε».
Ο Φίλιππος σχηματίζει τη φιγούρα ενός γυναικείου σώματος με κεφάλι αλόγου, ο Μπέντρι γράφει πάνω της: «τα άλογα δεν θα πεθάνουν μόνο και μόνο επειδή γαυγίζουν τα σκυλιά». Είναι μια ρουμάνικη παροιμία που έχει χρησιμοποιήσει ως προμετωπίδα σε ένα λεύκωμά του.
«Πλησιάζουμε προς το τέλος», λέει ο Φίλιππος.
Χτυπά το κουδούνι της εξώπορτας. «Μέρχαμπα», φωνάζει ο Μπέντρι από τη σκάλα. «Μέρχαμπα», «μέρχαμπα», ακούγεται. Δύο δημοσιογράφοι από το τουρκικό CNN και την εφημερίδα Τζουμ Χουριέτ έχουν έρθει για να καλύψουν τη συνεργασία. Ο Μπέντρι κάνει δηλώσεις, ποζάρει, παίρνει μια κούπα καφέ και την αδειάζει στον καμβά. Ο Φίλιππος εξηγεί την ιδέα της έκθεσης, και τους προσκαλεί στο πάρτι που θα γίνει τη μεθεπόμενη.
Φεύγουν και ο Μπέντρι χαμογελά. «Ρώτησαν πόση ώρα μας πήρε να κάνουμε τον πίνακα», λέει. «Οι αστοί δεν αντέχουν την ιδέα ότι περνάμε καλά στη δουλειά μας».
Στέκονται σε απόσταση, κοιτάζουν τον πίνακα, διορθώνουν κάποια σημεία.
«Το κεφάλι του αλόγου πάνω στη γυναίκα λειτουργεί καλά», λέει ο Μπέντρι.
«Έγραψες όμως την ατάκα για τα άλογα πάνω του», λέει ο Φίλιππος.
«Α, ήταν εκεί από πριν;», λέει ο Μπέντρι. «Λειτουργεί καλά πάντως».
Υπογράφουν στην κάτω δεξιά γωνία, ο Μπέντρι με πορτοκαλί κατευθείαν από το σωληνάριο, ο Φίλιππος με πινέλο βουτηγμένο σε μαύρο.
«Φίλιππε, δεν έχεις ιδέα πόσο καθαρά δούλεψα σήμερα», λέει ο Μπέντρι. «Ήταν η πιο καθαρή δουλειά που έχω κάνει»
«Συνέχισε έτσι», λέει με χαμόγελο ο Φίλιππος. «Ίσως μάθεις κάτι διαφορετικό αυτές τις μέρες».
Το πρωί της μεθεπόμενης, ανεβαίνουν στη γέφυρα Μπρούκλιν για να τραβήξουν υλικό για το βίντεο που θα προβάλλεται κατά τη διάρκεια της έκθεσης. Ανακατεύονται με τους τουρίστες, σπρώχνονται από τους ποδηλάτες, χαζεύουν τα αυτοκίνητα στο κάτω διάζωμα, ατενίζουν το Μανχάταν, κάνουν αστεία, αγκαλιάζονται, ποζάρουν.
«Η Νέα Υόρκη είναι οικουμενική, είναι πέρα από το έδαφος των ΗΠΑ», λέει ο Μπέντρι. «Είναι η έδρα του ΟΗΕ, είναι το έδαφος του ανθρώπινου είδους, όλων των κρατών, όλων των εθνοτήτων. Ένα αστραφτερό καλλιτεχνικό και ανθρώπινο κέντρο».
«Είναι ένα διεθνές έδαφος όπου ο καθένας μπορεί να έρθει και να γίνει όποιος θέλει», λέει ο Φίλιππος.
Zητούν από μια τουρίστρια να τους βγάλει φωτογραφία. Είναι Πολωνέζα ηθοποιός σε περιοδεία. Την προσκαλούν στο πάρτι το βράδυ.
«Φτάσαμε στο τελικό αποτέλεσμα με πολύ προσπάθεια», λέει ο Φίλιππος. «Με λίγη δουλειά ακόμη θα τα καταφέρουμε».
«Δεν ήταν πρόβα, όμως», λέει ο Μπέντρι, «ήταν επίτευγμα. Υπογράψαμε τον πίνακα. Για να υπογράψουμε, πρέπει να μας ικανοποιεί. Ο πίνακας μας μιλά κάποια στιγμή και μας λέει, εντάξει, έτοιμος, δώστε μου τα τελευταία χάδια».
«Είναι σημαντικό να ξέρεις ότι βρίσκεσαι στον πίνακα, με την έννοια ότι ο πίνακας έχει την υπογραφή σου», λέει ο Φίλιππος. «Αλλά είναι επίσης σημαντικό να κάνεις ένα βήμα πίσω και να δεις αν μπορείς να μπεις στο μυαλό του άλλου και να κάνεις μια ζωγραφική διαφορετική από τη δική σου. Αυτό είναι δύσκολο και παίρνει χρόνο».
Στο στούντιο, τα χρώματα στον πίνακα που ζωγράφισαν την προ-προηγούμενη έχουν στεγνώσει και ο πίνακας έχει χάσει την αρχική του λάμψη, μοιάζει να έχει ηλικιωθεί. Τον μεταφέρουν στον τρίτο όροφο για το πάρτι και στη θέση του τοποθετούν έναν καινούργιο λευκό καμβά.
Αρχίζουν να ζωγραφίζουν, πιο συγκεντρωμένοι, με μεγαλύτερη ένταση από την πρώτη φορά. Σχηματίζουν δυο άλογα με άξονα τις δύο διαγώνιες του πίνακα, το καθένα κοιτώντας στην αντίθετη κατεύθυνση από το άλλο. Ο Μπέντρι ανοίγει ένα σπρέι και ψεκάζει.
«Πω πω, βρωμάει», λέει ο Φίλιππος.
Συνεχίζουν να προσθέτουν σχήματα και χρώματα, να διορθώνουν λεπτομέρειες και να γεμίζουν το φόντο, ώσπου ο Μπέντρι παίρνει το πινέλο και γράφει στο κέντρο του πίνακα: «Φιλί στο σκοτάδι».
Ο Φίλιππος σταματά να ζωγραφίζει. «Δεν μπορείς να συγκρατηθείς;», λέει. «Προσπαθούμε να κάνουμε κάτι μαζί».
«Φίλιππε, μπορείς να το σβήσεις αν θέλεις».
«Μα δεν θες να κάνουμε κάτι καινούργιο; Γιατί δεν βλέπεις τη συνεργασία σαν ευκαιρία για κάτι καινούριο»;
«Μα η συνεργασία δεν γίνεται με συνειδητή επεξεργασία του πίνακα. Δεν λέμε ότι τόσο ποσοστό του πίνακα θα το κάνω εγώ, τόσο θα κάνεις εσύ. Αν κάτι δεν σου αρέσει, μπορείς να το αλλάξεις. Αυτή είναι η διαδικασία του πίνακα, δημιουργούμε και καταστρέφουμε».
«Αλλά πρέπει ν’αφήσουμε τους τρόπους μας, το εγώ μας, να ενωθούν σ’ένα κοινό αποτέλεσμα», λέει ο Φίλιππος.
Αρχίζουν και πάλι να ζωγραφίζουν, ώσπου μπαίνουν η Σίμπιλ, η γυναίκα του Μπέντρι, και η Κάρεν, η φίλη του Φίλιππου και τους διακόπτουν. Είναι ώρα για το πάρτι.
«Είμαι έτοιμος να υπογράψω», λέει ο Μπέντρι.
«Εννοείς όπως είναι;», ρωτάει ο Φίλιππος.
«Ένας πίνακας σαν αυτόν μπορεί να συνεχιστεί για πολύ ακόμη. Αλλά αρχίζει να μου αρέσει. Υπάρχουν αντιθέσεις και μια αίσθηση ωμότητας που αρχίζει να μου αρέσει», λέει ο Μπέντρι.
Συμφωνούν να προσθέσουν κάποιες πινελιές και να υπογράψουν.
Στο σαλόνι του τρίτου ορόφου έχει διακοσμηθεί για την περίσταση με έργα του Φίλιππου και του Μπέντρι. Στην άκρη ενός τοίχου κρέμεται ο πρώτος πίνακας που ζωγράφισαν μαζί.
Γνωρίζεις ότι είσαι στη Νέα Υόρκη όταν σε ένα πάρτι με 70 καλεσμένους βρίσκονται κριτικοί και συλλέκτες τέχνης, δύο δημοσιογράφοι του CNN και μια πολωνέζα ηθοποιός. Σχολιάζουν τους πίνακες, ξεφυλίζουν τους καταλόγους, στρατηγικά τοποθετημένους σε διάφορα σημεία, ρωτούν για τη συνεργασία. Ο Φίλιππος και ο Μπέντρι γυρνάνε από παρέα σε παρέα, περνάνε καλά.
Στο τέλος της βραδιάς, μεταξύ τους πια, ο Φίλιππος, η Κάρεν, ο Μπέντρι και η Σίμπιλ, περιεργάζονται τον πίνακα της ελληνοτουρκικής φιλίας.
«Αυτά τα βλέφαρα τα έχει κάνει ο Μπέντρι», λέει η Κάρεν. «Ο Φίλιππος δεν ζωγραφίζει ποτέ βλέφαρα στα μάτια των αλόγων».
«Κι αυτό το περίγραμμα του αλόγου είναι σίγουρα του Φίλιππου», λέει η Σίμπιλ.
Λένε ότι οι περισσότεροι καλεσμένοι προτίμησαν το δεύτερο πίνακα, που βρίσκεται ακόμα στο στούντιο, κι ας είναι περισσότερο βίαιος από τον πρώτο.
«Όταν λέμε ότι θα ζωγραφίσουμε μαζί άλογα για την ειρήνη, δε σημαίνει ότι θα κάνουμε συμβολικούς πίνακες με ωραία άλογα που θα φιλάνε το ένα το άλλο», λέει ο Μπέντρι. «Δεν κάνουμε συμβολικές εικόνες ειρήνης, σημασία έχει η συνεργασία. Ο πίνακας έχει τη γενική εικονογραφία των αλόγων και την κοινή μας ενέργεια, που είναι πολύχρωμη, πολεμική, εκστασιακή, δεν έχει σημασία”.
«Σωστά», λέει ο Φίλιππος. «Αν δεις τη Γκέρνικα του Πικάσσο, που έγινε μετά το βομβαρδισμό της πόλης, τα άλογα υποφέρουν, αλλά είναι σύμβολο και μνημείο για την ιδέα της ειρήνης. Τα δικά μας άλογα μπορούν επίσης να είναι θυμωμένα».
«Κουβαλούν το βάρος του αιώνα μας», λέει ο Μπέντρι.
«Και επίσης το προσωπικό μας παρελθόν, το στυλ μας, τους τρόπους μας», λέει ο Φίλιππος.
____________
Κρίσιμες συνεργασίες
Mέχρι σήμερα, Ελληνες και Τούρκοι σπάνια δείχνουν διάθεση ν’αναγνωρίζουν τα κοινά τους στοιχεία, προϊόν γεωγραφικής γειτνίασης και 400 χρόνων οθωμανικής κυριαρχίας στην περιοχή. Συνήθως οι συνεργασίες Ελλήνων και Τούρκων καλλιτεχνών, τις λίγες φορές που επιχειρήθηκαν, έχουν προκαλέσει μικρές εθνικές κρίσεις. Συνέβη με τις συναυλίες του Μίκη Θεοδωράκη και του Ζουλφου Λιβανελί τη δεκαετία του ’80 και με τις συναυλίες του Σάκη Ρουβά και του Μουράκ Κουκ τη δεκαετία του ’90.
Αυτή τη φορά τα πράγματα είναι διαφορετικά. Μετά τους σεισμούς του 1999 και με αποκορύφωμα την επίσκεψη του Ταγίπ Έρντογαν στην Αθήνα, οι δύο χώρες έχουν κάνει σταθερά βήματα συμφιλίωσης. Η συνεργασία του Φίλιππου και του Μπέντρι περισσότερο επισφραγίζει, παρά αντιτίθεται στις πολιτικές εξελίξεις.
____________
Ποιοι είναι
Ο Μπέντρι, ετών 47, έκανε την πρώτη έκθεσή του σε ηλικία 6 ετών και αμέσως θεωρήθηκε παιδί θαύμα από το διεθνή τύπο, ο οποίος τον χαιρέτισε ως τον «Τούρκο Ματίς». Στα έργα του περιλαμβάνονται μια σειρά εμπνευσμένη από σοφτ πορνοπεριοδικά, πολιτικά έργα, και εγκαταστάσεις που μετατρέπουν χώρους ενός μουσείου σε μπαρ με δυνατότητα συμμετοχής των επισκεπτών. Το όνομά του απασχολεί τον διεθνή και τουρκικό τύπο για την κριτική που ασκεί στη Δύση, την οποία κατηγορεί για αποκλεισμό καλλιτεχνών της περιφέρειας, και για την πολιτική του δραστηριότητα (είναι ηγετικό στέλεχος του κεμαλικού κόμματος CHP).
Ο Φίλιππος, ετών 52, ασχολήθηκε με φωτογραφία και ποίηση στα φοιτητικά του χρόνια στις ΗΠΑ, και, με την αποφοίτησή του, βραβεύτηκε με το σημαντικό Βραβείο Ποίησης της Αμερικανικής Ακαδημίας. Εξέδωσε το Οικογενειακό Άλμπουμ, ένα φωτογραφικό λεύκωμα με σουρεαλιστικές φωτογραφίες για τη ζωή στο πατρικό σπίτι του στην Αμερική, και στράφηκε στη ζωγραφική, τα κεραμεικά, και το γιαλί. Έχει εκθέσει σε πολλές χώρες, ενώ πέντε πίνακές του βρίσκονται στη συλλογή ενός από τα μεγαλύτερα μουσεία στον κόσμο, το Μετροπόλιταν της Νέας Υόρκης.
Ένα μεσημέρι στα μέσα Απριλίου, στο διαμέρισμα του Ελληνοαμερικανού ζωγράφου Φίλιππου Τσιάρα στη Νέα Υόρκη, δίπλα στην είσοδο της γέφυρας Μπρούκλιν, ο Φίλιππος και ο Τούρκος ζωγράφος Μπέντρι Μπάικαμ τελειώνουν ένα γρήγορο γεύμα και ετοιμάζονται να ανέβουν στο στούντιο. Θα ζωγραφίσουν από κοινού δύο πίνακες, που, μαζί με άλλα σαράντα έργα τους, θα εκτεθούν σε κοινή έκθεση στην Τεχνόπολη στο Γκάζι και αργότερα στην Κωνσταντινούπολη. Θέλουν να δείξουν ότι, παρά τα όσα Ελληνες και Τούρκοι έχουν διδαχτεί, μπορούν να δημιουργούν μαζί.
«Πρέπει να ξεπεράσουμε τα ανακλαστικά που έχουμε μάθει να έχουμε ο ένας για τον άλλο», λέει ο Μπέντρι. «Με τη λογική και την ανθρωπιά μας, πρέπει να σφίξουμε τα χέρια και να φτάσουμε σε μια νέα συνείδηση. Χωρίς να κοιτάμε συνέχεια πίσω, χωρίς επιτέλους να σκοτώνουμε συμβολικά ο ένας τον άλλο, πρέπει τώρα να κοιτάξουμε το μέλλον».
«Οι Τούρκοι έχουν πολλές ομοιότητες με τους Έλληνες», λέει ο Φίλιππος, που είχε την ιδέα της έκθεσης πριν δύο χρόνια. «Έχουμε τόσες κοινές λέξεις, τόσες ομοιότητες στο φαγητό, και γενικότερα στη ζωή, που είμαστε ‘ούνα φάτσα ούνα ράτσα’, πολύ περισσότερο από ό,τι με τους Ιταλούς».
Στην πορεία της προσωπικής τους σχέσης, το Φίλιππο και το Μπέντρι ενώνει η κοινή εμπειρία της ζωής στην Αμερική (ο Φίλιππος γεννήθηκε στο Νιου Χάμσαϊρ και ζει στη Νέα Υόρκη, ο Μπέντρι σπούδασε για χρόνια στο Σαν Φρανσίσκο πριν γυρίσει στην Κωνσταντινούπολη). Τους ενώνει επίσης η ταυτότητα ενός φιλελεύθερου κοσμοπολιτισμού, που δεν αρνείται τα εθνικά χαρακτηριστικά, αλλά δεν τα αφήνει να κυριαρχήσουν. Και, το σημαντικότερο για την καλλιτεχνική δημιουργία, τους ενώνουν μια κοινή αντίληψη για την τέχνη και μια κοινή τεχνική ζωγραφικής: ο ζωγράφος δημιουργεί αυτόματα ακολουθώντας το ασυνείδητο, όχι τους κώδικες της αναπαράστασης.
Ετσι, για τους πίνακες της ελληνοτουρκικής φιλίας, δεν υπάρχει σχέδιο, μόνο ένας τίτλος: άλογα για την ειρήνη. «Το άλογο δεν έχει πολιτική τακτική», λέει ο Φίλιππος. «Απ’όλα τα ζώα, είναι το πιο μυώδες και το πιο ευγενές». «Κι έχει επίσης αναπτυγμένο ένστικτο και είναι γοητευτικό», λέει ο Μπέντρι. «Βρίσκεται πλάι στον άνθρωπο, χωρίς να είναι κατοικίδιο. Πολύ ανεξάρτητο, αλλά με μπέσα».
Η μπέσα είναι το στοιχείο που επιτρέπει στη συνεργασία να προχωρήσει και να ολοκληρωθεί, παρά τις διαφορές των ορίων που κρύβει η ανεξαρτησία. Όρια όχι πια εθνικά, αλλά προσωπικά και καλλιτεχνικά. «Όταν δουλεύεις με κάποιον, είναι ψυχολογικός πόλεμος», λέει ο Φίλιππος, καθώς ετοιμάζεται να ανέβει στο στούντιο. «Η μεγαλύτερη δυσκολία είναι ότι κάποιος άλλος μπαίνει στο χώρο σου. Είναι ζωώδες, έχει να κάνει με το ένστικτο της κτητικότητας. Πολλοί καλλιτέχνες ούτε καν θα άντεχαν την ιδέα να συνεργαστούν».
Στον τοίχο στο στούντιο κρέμεται ο λευκός καμβάς. Τριγύρω στοιβαγμένοι πίνακες, τελειωμένα και μισοτελειωμένα έργα και προσχέδια. Ο Φίλιππος τοποθετεί σ’ένα πάγκο τα πινέλα, δύο από κάθε μέγεθος, ο Μπέντρι περιεργάζεται τα μολύβια, τα μπουκάλια με τα ακρυλικά χρώματα, και τα σωληνάρια με τις λαδομπογιές.
«Λάδι», λέει. «Έχω να ζωγραφίσω με λάδι 20 χρόνια».
«Μυρίζει ωραία», λέει ο Φίλιππος.
Πηγαινοέρχονται με νευρικότητα, θα έλεγες με τρακ, ώσπου κάποια στιγμή αποφασίζουν να ξεκινήσουν.
Ο Φίλιππος γεμίζει τον καμβά με κόκκινα σημάδια. Ο Μπέντρι βουτά το πινέλο σε μπλε και με γρήγορες πινελιές σχεδιάζει το περίγραμμα ενός αλόγου. Ο Φίλιππος σχεδιάζει ένα ακόμη άλογο και ο Μπέντρι βάφει κόκκινο το πηγούνι του.
Για λίγο, ακούγεται μόνο ο ήχος από τη νευρική επαφή των πινέλων στον καμβά. Από το παράθυρο φαίνονται τα φώτα των αυτοκινήτων καθώς μπαίνουν στο Μανχάταν από τη γέφυρα Μπρούκλιν. Έχει σουρουπώσει.
Ο Μπέντρι ψεκάζει νερό στον καμβά, τα χρώματα κυλούν στη ζελατίνα που καλύπτει το πάτωμα.
«Μπέντρι, τώρα πρέπει να σε τιμωρήσουμε», λέει ο Φίλιππος και χαμογελά.
Κι άλλα άλογα έχουν εμφανιστεί, το φόντο έχει αρχίσει να γεμίζει. Ο Μπέντρι ξαναψεκάζει με νερό, τα χρώματα κυλούν και πάλι.
Ο Φίλιππος αγριοκοιτάζει. «Τι λες, να αφήσουμε κενά στον πίνακα;», ρωτά. «Θέλω να ελαφρώσω λίγο το μαύρο, έχουμε πολύ σκούρο».
«Προχώρα», λέει ο Μπέντρι. «Όπως είπε ο Πικάσσο, δεν πρέπει να φοβόμαστε να καταστρέφουμε».
Ο Φίλιππος σχηματίζει τη φιγούρα ενός γυναικείου σώματος με κεφάλι αλόγου, ο Μπέντρι γράφει πάνω της: «τα άλογα δεν θα πεθάνουν μόνο και μόνο επειδή γαυγίζουν τα σκυλιά». Είναι μια ρουμάνικη παροιμία που έχει χρησιμοποιήσει ως προμετωπίδα σε ένα λεύκωμά του.
«Πλησιάζουμε προς το τέλος», λέει ο Φίλιππος.
Χτυπά το κουδούνι της εξώπορτας. «Μέρχαμπα», φωνάζει ο Μπέντρι από τη σκάλα. «Μέρχαμπα», «μέρχαμπα», ακούγεται. Δύο δημοσιογράφοι από το τουρκικό CNN και την εφημερίδα Τζουμ Χουριέτ έχουν έρθει για να καλύψουν τη συνεργασία. Ο Μπέντρι κάνει δηλώσεις, ποζάρει, παίρνει μια κούπα καφέ και την αδειάζει στον καμβά. Ο Φίλιππος εξηγεί την ιδέα της έκθεσης, και τους προσκαλεί στο πάρτι που θα γίνει τη μεθεπόμενη.
Φεύγουν και ο Μπέντρι χαμογελά. «Ρώτησαν πόση ώρα μας πήρε να κάνουμε τον πίνακα», λέει. «Οι αστοί δεν αντέχουν την ιδέα ότι περνάμε καλά στη δουλειά μας».
Στέκονται σε απόσταση, κοιτάζουν τον πίνακα, διορθώνουν κάποια σημεία.
«Το κεφάλι του αλόγου πάνω στη γυναίκα λειτουργεί καλά», λέει ο Μπέντρι.
«Έγραψες όμως την ατάκα για τα άλογα πάνω του», λέει ο Φίλιππος.
«Α, ήταν εκεί από πριν;», λέει ο Μπέντρι. «Λειτουργεί καλά πάντως».
Υπογράφουν στην κάτω δεξιά γωνία, ο Μπέντρι με πορτοκαλί κατευθείαν από το σωληνάριο, ο Φίλιππος με πινέλο βουτηγμένο σε μαύρο.
«Φίλιππε, δεν έχεις ιδέα πόσο καθαρά δούλεψα σήμερα», λέει ο Μπέντρι. «Ήταν η πιο καθαρή δουλειά που έχω κάνει»
«Συνέχισε έτσι», λέει με χαμόγελο ο Φίλιππος. «Ίσως μάθεις κάτι διαφορετικό αυτές τις μέρες».
Το πρωί της μεθεπόμενης, ανεβαίνουν στη γέφυρα Μπρούκλιν για να τραβήξουν υλικό για το βίντεο που θα προβάλλεται κατά τη διάρκεια της έκθεσης. Ανακατεύονται με τους τουρίστες, σπρώχνονται από τους ποδηλάτες, χαζεύουν τα αυτοκίνητα στο κάτω διάζωμα, ατενίζουν το Μανχάταν, κάνουν αστεία, αγκαλιάζονται, ποζάρουν.
«Η Νέα Υόρκη είναι οικουμενική, είναι πέρα από το έδαφος των ΗΠΑ», λέει ο Μπέντρι. «Είναι η έδρα του ΟΗΕ, είναι το έδαφος του ανθρώπινου είδους, όλων των κρατών, όλων των εθνοτήτων. Ένα αστραφτερό καλλιτεχνικό και ανθρώπινο κέντρο».
«Είναι ένα διεθνές έδαφος όπου ο καθένας μπορεί να έρθει και να γίνει όποιος θέλει», λέει ο Φίλιππος.
Zητούν από μια τουρίστρια να τους βγάλει φωτογραφία. Είναι Πολωνέζα ηθοποιός σε περιοδεία. Την προσκαλούν στο πάρτι το βράδυ.
«Φτάσαμε στο τελικό αποτέλεσμα με πολύ προσπάθεια», λέει ο Φίλιππος. «Με λίγη δουλειά ακόμη θα τα καταφέρουμε».
«Δεν ήταν πρόβα, όμως», λέει ο Μπέντρι, «ήταν επίτευγμα. Υπογράψαμε τον πίνακα. Για να υπογράψουμε, πρέπει να μας ικανοποιεί. Ο πίνακας μας μιλά κάποια στιγμή και μας λέει, εντάξει, έτοιμος, δώστε μου τα τελευταία χάδια».
«Είναι σημαντικό να ξέρεις ότι βρίσκεσαι στον πίνακα, με την έννοια ότι ο πίνακας έχει την υπογραφή σου», λέει ο Φίλιππος. «Αλλά είναι επίσης σημαντικό να κάνεις ένα βήμα πίσω και να δεις αν μπορείς να μπεις στο μυαλό του άλλου και να κάνεις μια ζωγραφική διαφορετική από τη δική σου. Αυτό είναι δύσκολο και παίρνει χρόνο».
Στο στούντιο, τα χρώματα στον πίνακα που ζωγράφισαν την προ-προηγούμενη έχουν στεγνώσει και ο πίνακας έχει χάσει την αρχική του λάμψη, μοιάζει να έχει ηλικιωθεί. Τον μεταφέρουν στον τρίτο όροφο για το πάρτι και στη θέση του τοποθετούν έναν καινούργιο λευκό καμβά.
Αρχίζουν να ζωγραφίζουν, πιο συγκεντρωμένοι, με μεγαλύτερη ένταση από την πρώτη φορά. Σχηματίζουν δυο άλογα με άξονα τις δύο διαγώνιες του πίνακα, το καθένα κοιτώντας στην αντίθετη κατεύθυνση από το άλλο. Ο Μπέντρι ανοίγει ένα σπρέι και ψεκάζει.
«Πω πω, βρωμάει», λέει ο Φίλιππος.
Συνεχίζουν να προσθέτουν σχήματα και χρώματα, να διορθώνουν λεπτομέρειες και να γεμίζουν το φόντο, ώσπου ο Μπέντρι παίρνει το πινέλο και γράφει στο κέντρο του πίνακα: «Φιλί στο σκοτάδι».
Ο Φίλιππος σταματά να ζωγραφίζει. «Δεν μπορείς να συγκρατηθείς;», λέει. «Προσπαθούμε να κάνουμε κάτι μαζί».
«Φίλιππε, μπορείς να το σβήσεις αν θέλεις».
«Μα δεν θες να κάνουμε κάτι καινούργιο; Γιατί δεν βλέπεις τη συνεργασία σαν ευκαιρία για κάτι καινούριο»;
«Μα η συνεργασία δεν γίνεται με συνειδητή επεξεργασία του πίνακα. Δεν λέμε ότι τόσο ποσοστό του πίνακα θα το κάνω εγώ, τόσο θα κάνεις εσύ. Αν κάτι δεν σου αρέσει, μπορείς να το αλλάξεις. Αυτή είναι η διαδικασία του πίνακα, δημιουργούμε και καταστρέφουμε».
«Αλλά πρέπει ν’αφήσουμε τους τρόπους μας, το εγώ μας, να ενωθούν σ’ένα κοινό αποτέλεσμα», λέει ο Φίλιππος.
Αρχίζουν και πάλι να ζωγραφίζουν, ώσπου μπαίνουν η Σίμπιλ, η γυναίκα του Μπέντρι, και η Κάρεν, η φίλη του Φίλιππου και τους διακόπτουν. Είναι ώρα για το πάρτι.
«Είμαι έτοιμος να υπογράψω», λέει ο Μπέντρι.
«Εννοείς όπως είναι;», ρωτάει ο Φίλιππος.
«Ένας πίνακας σαν αυτόν μπορεί να συνεχιστεί για πολύ ακόμη. Αλλά αρχίζει να μου αρέσει. Υπάρχουν αντιθέσεις και μια αίσθηση ωμότητας που αρχίζει να μου αρέσει», λέει ο Μπέντρι.
Συμφωνούν να προσθέσουν κάποιες πινελιές και να υπογράψουν.
Στο σαλόνι του τρίτου ορόφου έχει διακοσμηθεί για την περίσταση με έργα του Φίλιππου και του Μπέντρι. Στην άκρη ενός τοίχου κρέμεται ο πρώτος πίνακας που ζωγράφισαν μαζί.
Γνωρίζεις ότι είσαι στη Νέα Υόρκη όταν σε ένα πάρτι με 70 καλεσμένους βρίσκονται κριτικοί και συλλέκτες τέχνης, δύο δημοσιογράφοι του CNN και μια πολωνέζα ηθοποιός. Σχολιάζουν τους πίνακες, ξεφυλίζουν τους καταλόγους, στρατηγικά τοποθετημένους σε διάφορα σημεία, ρωτούν για τη συνεργασία. Ο Φίλιππος και ο Μπέντρι γυρνάνε από παρέα σε παρέα, περνάνε καλά.
Στο τέλος της βραδιάς, μεταξύ τους πια, ο Φίλιππος, η Κάρεν, ο Μπέντρι και η Σίμπιλ, περιεργάζονται τον πίνακα της ελληνοτουρκικής φιλίας.
«Αυτά τα βλέφαρα τα έχει κάνει ο Μπέντρι», λέει η Κάρεν. «Ο Φίλιππος δεν ζωγραφίζει ποτέ βλέφαρα στα μάτια των αλόγων».
«Κι αυτό το περίγραμμα του αλόγου είναι σίγουρα του Φίλιππου», λέει η Σίμπιλ.
Λένε ότι οι περισσότεροι καλεσμένοι προτίμησαν το δεύτερο πίνακα, που βρίσκεται ακόμα στο στούντιο, κι ας είναι περισσότερο βίαιος από τον πρώτο.
«Όταν λέμε ότι θα ζωγραφίσουμε μαζί άλογα για την ειρήνη, δε σημαίνει ότι θα κάνουμε συμβολικούς πίνακες με ωραία άλογα που θα φιλάνε το ένα το άλλο», λέει ο Μπέντρι. «Δεν κάνουμε συμβολικές εικόνες ειρήνης, σημασία έχει η συνεργασία. Ο πίνακας έχει τη γενική εικονογραφία των αλόγων και την κοινή μας ενέργεια, που είναι πολύχρωμη, πολεμική, εκστασιακή, δεν έχει σημασία”.
«Σωστά», λέει ο Φίλιππος. «Αν δεις τη Γκέρνικα του Πικάσσο, που έγινε μετά το βομβαρδισμό της πόλης, τα άλογα υποφέρουν, αλλά είναι σύμβολο και μνημείο για την ιδέα της ειρήνης. Τα δικά μας άλογα μπορούν επίσης να είναι θυμωμένα».
«Κουβαλούν το βάρος του αιώνα μας», λέει ο Μπέντρι.
«Και επίσης το προσωπικό μας παρελθόν, το στυλ μας, τους τρόπους μας», λέει ο Φίλιππος.
____________
Κρίσιμες συνεργασίες
Mέχρι σήμερα, Ελληνες και Τούρκοι σπάνια δείχνουν διάθεση ν’αναγνωρίζουν τα κοινά τους στοιχεία, προϊόν γεωγραφικής γειτνίασης και 400 χρόνων οθωμανικής κυριαρχίας στην περιοχή. Συνήθως οι συνεργασίες Ελλήνων και Τούρκων καλλιτεχνών, τις λίγες φορές που επιχειρήθηκαν, έχουν προκαλέσει μικρές εθνικές κρίσεις. Συνέβη με τις συναυλίες του Μίκη Θεοδωράκη και του Ζουλφου Λιβανελί τη δεκαετία του ’80 και με τις συναυλίες του Σάκη Ρουβά και του Μουράκ Κουκ τη δεκαετία του ’90.
Αυτή τη φορά τα πράγματα είναι διαφορετικά. Μετά τους σεισμούς του 1999 και με αποκορύφωμα την επίσκεψη του Ταγίπ Έρντογαν στην Αθήνα, οι δύο χώρες έχουν κάνει σταθερά βήματα συμφιλίωσης. Η συνεργασία του Φίλιππου και του Μπέντρι περισσότερο επισφραγίζει, παρά αντιτίθεται στις πολιτικές εξελίξεις.
____________
Ποιοι είναι
Ο Μπέντρι, ετών 47, έκανε την πρώτη έκθεσή του σε ηλικία 6 ετών και αμέσως θεωρήθηκε παιδί θαύμα από το διεθνή τύπο, ο οποίος τον χαιρέτισε ως τον «Τούρκο Ματίς». Στα έργα του περιλαμβάνονται μια σειρά εμπνευσμένη από σοφτ πορνοπεριοδικά, πολιτικά έργα, και εγκαταστάσεις που μετατρέπουν χώρους ενός μουσείου σε μπαρ με δυνατότητα συμμετοχής των επισκεπτών. Το όνομά του απασχολεί τον διεθνή και τουρκικό τύπο για την κριτική που ασκεί στη Δύση, την οποία κατηγορεί για αποκλεισμό καλλιτεχνών της περιφέρειας, και για την πολιτική του δραστηριότητα (είναι ηγετικό στέλεχος του κεμαλικού κόμματος CHP).
Ο Φίλιππος, ετών 52, ασχολήθηκε με φωτογραφία και ποίηση στα φοιτητικά του χρόνια στις ΗΠΑ, και, με την αποφοίτησή του, βραβεύτηκε με το σημαντικό Βραβείο Ποίησης της Αμερικανικής Ακαδημίας. Εξέδωσε το Οικογενειακό Άλμπουμ, ένα φωτογραφικό λεύκωμα με σουρεαλιστικές φωτογραφίες για τη ζωή στο πατρικό σπίτι του στην Αμερική, και στράφηκε στη ζωγραφική, τα κεραμεικά, και το γιαλί. Έχει εκθέσει σε πολλές χώρες, ενώ πέντε πίνακές του βρίσκονται στη συλλογή ενός από τα μεγαλύτερα μουσεία στον κόσμο, το Μετροπόλιταν της Νέας Υόρκης.
-*-
